مسیر اقتصاد/ یکی از اصلی‌ترین چالش‌های رفاهی امروز در کشور، مسئله‌ی کاهش مصرف کالری است. در پی محدودیت‌های معیشتی خانوار که به دلیل شرایط نامطلوب اقتصادی در دهه‌ی گذشته به وجود آمده، بحران کالری و سوء تغذیه برای جامعه‌ی ایرانی تبدیل به یک موضوع جدی شده است. در این راستا طرح کالابرگ الکترونیکی به عنوان یکی از ابزارهای دولت، پس از شوک‌های ارزی و افزایش تورم سال‌های اخیر، با هدف حمایت از سبد خوراکی خانوار به اجرا درآمد.
طرح کالابرگ الکترونیکی؛ تسهیل دسترسی به کالاهای اساسی
این طرح با تبدیل یارانه‌های نقدی به یارانه‌های شبه‌نقدی، دسترسی خانوارها به کالاهای اساسی را تسهیل نمود و از دی‌ماه ۱۴۰۱ تا اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۳ به مرحله‌ی اجرا گذاشته شد. یازده قلم کالای خوراکی به همراه مقدار هر یک که از نظر وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی کالای اساسی تلقی می‌شد، تعیین گردید تا از طریق طرح کالابرگ الکترونیک به دست مصرف‌کنندگان برسد.
این طرح در ابتدا تنها تبدیل یارانه نقدی به یارانه کالابرگ برای خانوارهای یارانه‌بگیر بود، اما پس از چهار ماه با اعطای یارانه تشویقی، سه دهک درآمدی را هدف قرار داد و به مرور با افزایش تعداد مشمولین و افزایش میزان یارانه تشویقی، تعداد مشارکت‌کنندگان نیز افزایش یافت. در پایان سال ۱۴۰۲ نیز دولت با اجرای طرح فجرانه ضمن افزایش مبلغ یارانه تشویقی، شرایط استفاده از طرح را نیز آسان‌تر کرد که در نتیجه‌ی این عمل، میزان مشارکت تقریباً به صد درصد مشمولین رسید.
افزایش چشمگیر هزینه‌های طرح کالابرگ الکترونیک با اجرای طرح فجرانه
طرح کالابرگ تا قبل از شهریور سال ۱۴۰۲ که جامعه هدف محدود و میزان یارانه تشویقی نیز کمتر بوده، با توجه به استقبال اندک جامعه هدف، حدود یک هزار میلیارد تومان هزینه داشته است. با افزایش جامعه هدف به پنج و سپس هفت دهک تا بهمن ماه، سازمان هدفمندی یارانه‌ها حدود ۹ هزار میلیارد تومان به حساب شرکت فارا پرداخت کرده، اما با افزایش یارانه تشویقی از بهمن ماه در قالب طرح فجرانه، برای چهار ماه پایانی اجرای طرح حدود ۳۲ هزار میلیارد تومان پرداخت شده است.
طرح کالابرگ الکترونیک در مجموع ۴۲.۳ هزار میلیارد تومان منابع مالی دریافت کرده است که حدود ۷۶ درصد از این مبلغ، به اجرای طرح فجرانه از نیمه بهمن ماه به بعد اختصاص یافته است. با آغاز طرح فجرانه، به دلیل افزایش یارانه تشویقی و استقبال بیشتر جامعه هدف، میزان اعتبار مورد نیاز به طور قابل توجهی افزایش یافت. از این رو، با در نظر گرفتن محدودیت‌های مالی دولت، طبیعی بود که تأمین به موقع منابع مالی مورد نیاز با چالش مواجه شود.
وجود منابع مالی ناپایدار برای تامین هزینه‌های طرح کالابرگ
طرح مذکور در اردیبهشت ماه سال ۱۴۰۳ متوقف گردید، با این وجود، بخشی از مطالبات پرداخت نشده فروشگاه‌ها توسط شرکت فارا، در نیمه نخست سال ۱۴۰۳ از طریق سازمان هدفمندسازی یارانه‌ها به حساب بانکی این شرکت نزد بانک رفاه کارگران واریز شد. در واقع، پرداخت برخی از مطالبات فروشگاه‌ها تا مرداد و شهریور ماه سال ۱۴۰۳ به تعویق افتاده بود و دولت با تأخیر نسبت به پرداخت آن‌ها اقدام نمود.
نکته‌ی دیگر آنکه، منابع مالی ناپایدار برای تامین هزینه‌های طرح کالابرگ در نظر گرفته شده است. روش اجرا و گستردگی دایره‌ی شمول طرح، به‌ویژه در طرح فجرانه، سبب شده است دولت بودجه‌ی قابل توجهی را صرف اجرا نماید. این در حالی است که این مبالغ از منابع پایدار تامین نمی‌شوند و این موضوع، چالشی جدی برای ادامه‌ی طرح کالابرگ به شمار می‌رود.
صرف‌نظر از سازوکارهایی که می‌توانند هزینه‌ها و انحرافات طرح را کاهش دهند، تلاش برای پیوند طرح کالابرگ الکترونیک به منابع مالی پایدار، شرطی اساسی برای بقا و اثربخشی آن محسوب می‌شود. هزینه‌های گزارش‌شده در شکل زیر، صرفا شامل پرداختی‌های سازمان هدفمندی به حساب شرکت فارا است. بدین ترتیب، بخشی از هزینه‌های اجرایی در این مبالغ لحاظ نشده است. نمودار زیر پرداختی‌های سازمان هدفمندی به حساب شرکت فارا (هزار میلیارد تومان) را نمایش می دهد:
اصلاحات و منابع مالی پایدار؛ الزامات موفقیت طرح کالابرگ الکترونیکی
اجرای این طرح با چالش‌های متعددی روبرو بوده است که از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به تغییرات مکرر در فرآیند اجرا، اطلاع‌رسانی ناکافی به گروه‌های هدف، عدم همکاری لازم از سوی دستگاه‌های مرتبط، تخلفات مشاهده‌شده در برخی فروشگاه‌ها، عدم شکل‌گیری مؤثر زنجیره تامین و تاخیرات در پرداخت به فروشگاه‌ها اشاره کرد.
با این حال، مهم‌ترین دلیل این توقف، فقدان منابع مالی کافی برای ادامه روش قبلی، به‌ویژه مدلی که در طرح فجرانه به کار گرفته شد، است. مشکلات و چالش‌های نامبرده شده، تا حدی دقت هدف‌گیری طرح را کاهش داد. علاوه بر این، گسترش دایره شمول آن، حتی با وجود هزینه قابل‌توجه، باعث شد طرح کارایی لازم را نداشته باشد و اهداف اولیه طراحان را تأمین نکند.
طرح کالابرگ الکترونیکی در صورت اجرا، نیازمند اصلاحاتی است تا در مسیر اهداف اولیه خود هدایت شود. ایجاد یک سیستم مالی پایدار برای تامین یارانه‌های تشویقی و جلوگیری از اتکا به منابع ناپایدار، یکی از الزامات موفقیت طرح است. بررسی ظرفیت‌های قانونی موجود برای تأمین منابع مالی پایدار می‌تواند به این هدف کمک کند. به‌ویژه، اتصال طرح کالابرگ الکترونیک به ماده (۴۵) قانون مالیات بر ارزش افزوده و همچنین منابع حاصل از حذف یارانه پردرآمدها می‌تواند منابع پایداری برای پرداخت یارانه تشویقی تأمین کند.
بهبود زنجیره تامین، افزایش جذابیت از الزامات موفقیت طرح کالابرگ الکترونیک
دولت همچنین می‌تواند با تبدیل یارانه‌ها به اعتبار یارانه‌ای، زنجیره تامین کالا را تکمیل و به جای پرداخت مبلغ به فروشگاه‌ها، اعتبار یارانه‌ای را در نظر گیرد و از این طریق هزینه کالاهای سبد کالابرگ را به مبدأ تولید و یا واردات پرداخت نماید. بدین نحو انحرافات احتمالی یارانه و هزینه‌های نظارت برای جلوگیری از تخلفات و انحرافات را کاهش دهد.
یارانه تشویقی طرح کالابرگ الکترونیک تنها برای سه دهک پایین درآمدی معنادار است. دولت به منظور ایجاد جذابیت برای سایر دهک‌های درآمدی مشمول طرح، می‌تواند شرط مشارکت فروشگاه‌ها در طرح را ارائه تخفیفات کالایی برای مصرف‌کنندگان قرار دهد.
نیاز به بهبود اطلاع‌رسانی و آموزش خانوارها درباره نحوه استفاده از کالابرگ الکترونیکی وجود دارد. این موضوع می‌تواند به افزایش میزان مشارکت و بهره‌وری از طرح کمک کند. مجریان باید با همکاری نهادهای مرتبط، برنامه‌های آموزشی و اطلاع‌رسانی مناسبی را برای خانوارهای مشمول اجرا کنند.
منبع: گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، شماره مسلسل: ۲۰۴۱۸
انتهای پیام/ دولت و حکمرانی
