مسیر اقتصاد/ صنعت برق در ایران با چالش‌های متعددی از جمله ناکارآمدی ساختار نهادی، کمبود سرمایه‌گذاری، کاهش رقابت‌پذیری و ناترازی بین تولید و مصرف روبروست. این مشکلات به‌ویژه در فصول گرم سال منجر به قطع برق و خسارات گسترده به صنایع و کسب‌وکارها شده است. به همین دلیل، اصلاح ساختار این صنعت ضروری به نظر می‌رسد. در این گزارش، بر اساس مطالعه تطبیقی تجارب کشورهای منتخب شامل بریتانیا، روسیه راهکارهایی برای بهبود و اصلاحات ساختاری برق کشور ارائه شده است.
بررسی ساختار صنعت برق در کشورهای منتخب
بریتانیا:
- مراحل اصلاحات:
- دوره اول ۱۹۹۰ : معرفی بازار برق متمرکز و حوضچه معاملات برق. در این دوره، تمرکز بر خصوصی‌سازی و کاهش دخالت مستقیم دولت بود. حوضچه برق، پلتفرمی برای خرید و فروش برق ایجاد کرد که تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان برق را مستقیماً به هم متصل می‌کرد.
- دوره دوم ۱۹۹۹ : گذار از بازار متمرکز به بازار دوجانبه مبتنی بر قراردادها. در این مرحله، معاملات برق به جای تمرکز در حوضچه به صورت قراردادهای دوجانبه انجام می‌شد که شفافیت و رقابت را افزایش داد.
- دوره سوم ۲۰۱۳: معرفی مکانیسم‌های جدید شامل استانداردهای انتشار کربن و بازار ظرفیت. این اصلاحات برای کاهش انتشار کربن و تضمین تأمین برق حتی در زمان اوج مصرف معرفی شد.
- ویژگی‌های کلیدی: خصوصی‌سازی تولید و توزیع در بریتانیا به عنوان یک رکن اساسی اصلاحات، نقش بسیار مهمی در جذب سرمایه‌گذاری‌های جدید ایفا کرد. این فرایند باعث شد تا شرکت‌های خصوصی با انگیزه بیشتری در تولید و توزیع برق مشارکت کنند، که نتیجه آن افزایش ظرفیت تولید و بهبود زیرساخت‌های توزیع بود. همچنین، خصوصی‌سازی موجب کاهش وابستگی به دولت و افزایش کارایی عملیات شد.
ایجاد رقابت در بخش خرده‌فروشی برق نیز به عنوان یک راهبرد کلیدی مطرح شد. رقابت در این بخش باعث شد تا شرکت‌ها خدمات بهتری ارائه دهند و هزینه‌ها کاهش یابد. مصرف‌کنندگان این امکان را پیدا کردند تا از میان ارائه‌دهندگان مختلف، گزینه‌ای را انتخاب کنند که بهترین قیمت و کیفیت را ارائه می‌دهد. این تغییر باعث شفافیت بیشتر در قیمت‌گذاری و افزایش رضایت مصرف‌کنندگان شد.
مدیریت مصرف و کاهش انتشار کربن از دیگر ویژگی‌های بارز این اصلاحات بود. استانداردهای زیست‌محیطی مشخصی وضع شدند که تولیدکنندگان را به کاهش آلودگی و استفاده از فناوری‌های پاک ترغیب کرد. برای تشویق به استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر، دولت بریتانیا برنامه‌های حمایتی متعددی معرفی کرد که شامل مشوق‌های مالی و تعرفه‌های ترجیحی برای تولیدکنندگان انرژی‌های تجدیدپذیر بود. این اقدامات نه تنها به کاهش آلودگی کمک کرد، بلکه زمینه را برای توسعه فناوری‌های نوین در حوزه انرژی‌های پاک فراهم آورد.
روسیه
- اصلاحات:
- مرحله منطقه‌ای: در ابتدا اصلاحات از سطح منطقه‌ای آغاز شد. شرکت‌های تولیدکننده منطقه‌ای برای رقابت ایجاد شدند.
- مرحله ملی: پس از موفقیت نسبی اصلاحات منطقه‌ای، بازار برق در سطح ملی سازمان‌دهی شد. ساختار بازار برق به گونه‌ای طراحی شد که تولید، انتقال و توزیع به صورت مستقل عمل کنند.
- ویژگی‌ها و چالش‌ها:
ایجاد بازار رقابتی در بخش عمده‌فروشی برق یکی از مهم‌ترین اصلاحات انجام‌شده در روسیه بوده که تأثیر قابل‌توجهی در بهبود شفافیت قیمت‌گذاری داشته است. با معرفی این بازار، تولیدکنندگان و خریداران امکان یافتند به صورت مستقیم و از طریق فرآیندهای شفاف و منصفانه به معامله بپردازند. این شفافیت منجر به بهبود تخصیص منابع و افزایش بهره‌وری در تولید برق شد. با این حال، به دلیل وسعت جغرافیایی روسیه و نیاز به انتقال انرژی در مسافت‌های طولانی، هزینه‌های مربوط به زیرساخت‌های انتقال به چالش مهمی تبدیل شده است که بر قیمت نهایی برق تأثیر می‌گذارد.
مدیریت پیچیده نهادهای نظارتی و تنظیم بازار به دلیل وسعت کشور و پیچیدگی ساختارهای نهادی یکی از مشکلات برجسته است. در روسیه، ساختار نهادی پیچیده‌ای وجود دارد که شامل چندین سطح نظارتی و سازمان‌های مستقل است. این امر گاهی منجر به تضاد منافع، هماهنگی ضعیف و دشواری در اعمال سیاست‌های یکپارچه می‌شود. علاوه بر این، تفاوت‌های منطقه‌ای و نیاز به تنظیم مقررات متناسب با هر منطقه، بر پیچیدگی مدیریت بازار افزوده است. این مسائل، نیاز به یک چارچوب نظارتی ساده‌تر و کارآمدتر را نشان می‌دهد که بتواند به بهبود هماهنگی و کاهش ناهماهنگی‌های اجرایی کمک کند.
تحلیل تطبیقی و درس‌آموخته‌های اصلاحات نهادی در صنعت برق
شباهت‌ها
- تمرکز بر خصوصی‌سازی و تفکیک ساختاری.
- ایجاد رقابت در تولید و فروش برق.
- افزایش مشارکت بخش خصوصی.
تفاوت‌ها
- میزان وابستگی به دولت.
- استراتژی‌های کاهش انتشار کربن.
- سرعت و دامنه اصلاحات.
پیشنهادهایی برای اصلاحات نهادی صنعت برق در ایران
تفکیک ساختارها
منظور از تفکیک ساختارها، تأکید بر جداسازی کامل تولید، انتقال و توزیع برق با هدف افزایش شفافیت و کاهش انحصار است. این ساختار تفکیک‌شده به بهبود نظارت، کاهش هزینه‌ها و ارتقای رقابت در بخش‌های مختلف کمک میکند. همچنین طراحی و راه‌اندازی بازار برق رقابتی در بخش عمده‌فروشی و خرده‌فروشی برای افزایش شفافیت قیمت و کارایی سیستم مفید است. نمونه‌هایی از این مدل در کشورهای مختلف مانند بریتانیا و ژاپن به‌طور موفقیت‌آمیز اجرا شده است.
توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر
توسعه انرژی های تجدیدپذیر با سرمایه‌گذاری در انرژی‌های خورشیدی، بادی و سایر منابع تجدیدپذیر باید صورت گیرد. پیشنهاد می شود که تعرفه‌های تشویقی و یارانه‌های مستقیم به تولیدکنندگان این نوع انرژی ارائه شود تا ظرفیت تولید افزایش یابد و وابستگی به سوخت‌های فسیلی کاهش یابد. یک نمونه از این یارانه ها می تواند مجوز استخراج رمزارز برای تولیدکنندگان برق در زمان های غیر پیک باشد.
حذف یارانه‌های غیرهدفمند
انتقال عمده یارانه ها از ابتدا و میانه زنجیره به انتهای زنجیره، منجر به افزایش رقابت پذیری در بین تولیدکنندگان و توزیع کنندگان برق و به تبع آن کاهش هزینه های تولید و خدمات می شود و همچنین از توزیع رانت جلوگیری میکند.
پیامدهای اصلاحات ساختاری صنعت برق در ایران
بهبود کارایی یکی از مهم‌ترین پیامدهای اصلاحات است. رقابتی شدن بازار برق به افزایش بهره‌وری در تمام مراحل تولید، انتقال و توزیع منجر می‌شود. این رقابت، نه تنها هزینه‌های عملیاتی را کاهش می‌دهد، بلکه کیفیت خدمات ارائه‌شده به مصرف‌کنندگان را نیز بهبود می‌بخشد. بهره‌وری بالاتر همچنین به کاهش اتلاف انرژی در شبکه‌های انتقال و توزیع منجر خواهد شد که این امر می‌تواند به کاهش هزینه‌های کلی برای کشور کمک کند.
کاهش انتشار کربن یکی دیگر از مزایای مهم اصلاحات ساختاری برق است. تمرکز بر توسعه و استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر، نظیر خورشیدی و بادی، نه تنها به کاهش آلودگی هوا کمک میکند بلکه اثرات تغییرات اقلیمی را نیز کاهش می‌دهد. اجرای سیاست‌های حمایتی مانند تعرفه‌های تشویقی و یارانه‌های مالی برای تولیدکنندگان انرژی پاک می‌تواند به گسترش این منابع در کشور منجر شود. توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر همچنین به افزایش امنیت انرژی کشور کمک خواهد کرد و وابستگی به منابع فسیلی را کاهش می‌دهد. این اقدام می‌تواند به کاهش ریسک‌های زیست‌محیطی و اقتصادی در بلندمدت منجر شود.
مطالعه تطبیقی نشان می‌دهد که اصلاحات موفق در صنعت برق به تفکیک ساختار، خصوصی‌سازی، ایجاد بازارهای رقابتی و نظارت قوی وابسته است. کشورهای موفق در این زمینه توانسته‌اند چالش‌های خود را از طریق اصلاحات تدریجی و هدفمند مدیریت کنند.
منابع:
- گزارشهای مرکز پژوهش های مجلس
- گزارشهای سازمان oecd در مورد صنعت برق
انتهای پیام/ انرژی
