مسیر اقتصاد/ امروزه بیش از ۷۰ درصد از جمعیت ایران در شهرها زندگی می‌کنند، این نسبت در دهه ۱۳۵۰ کمتر از ۵۰ درصد بوده است. برآوردها نشان میدهد جمعیت ساکن شهرها تا سال ۱۴۲۰ به ۸۶ درصد از جمعیت ایران خواهد رسید. توسعه شهری به مثابه یک سیستم، فارغ از عواملی مانند سیاست‌های صنعتی‌سازی، توسعه متوازن بر اساس آمایش سرزمینی و مواردی دیگر که از خارج بر آن اثر داشته است، در داخل خود مسائل متعددی را شامل میشود که کیفیت سکونت مردم در شهرها را تحت تأثیر قرار داده است. مشاهدات میدانی این انگاره را در ذهن ایجاد می‌نماید که شهرهای ایران متناسب با جمعیت خود به‌صورت متوازن توسعه نیافته و منجر به افزایش تراکم جمعیتی کلانشهرهای ایران شده است.
تغییرات مساحت کلانشهرهای ایران نسبت به جمعیت در بازه ۴۵ ساله
تراکم شهری یک نظام اندازه گیری است برای بیان ساده ریاضی نسبت تعداد افراد در یک سطح مشخص که می‌تواند شهر، منطقه، ناحیه یا محله را شامل شود، بر اساس نفر در هکتار یا کیلومتر مربع بیان میشود. با نگاهی به تغییرات وسعت چند دهه گذشته کلانشهرهای ایران میتوان دریافت علی‌رغم افزایش روزافزون جمعیت این شهرها، وسعتشان افزایش کمی داشته و در برخی موارد نیز نسبت به دهه‌های گذشته کاهش یافته است. همچنین مساحت اکثر شهرها از دهه ۸۰ به بعد تقریبا ثابت باقی مانده و این موضوع موجب افزایش تراکم جمعیتی و یا بالا ماندن تراکم کلانشهرها شده است. در جدول زیر جمعیت و مساحت کلانشهرهای ایران در ۵ دهه گذشته نشان داده شده است.
تهران و اصفهان دارای بیشترین تراکم در میان کلانشهرها
در میان کلانشهرهای ایران، شهرهای تهران و اصفهان با تراکم های ۱۴۰ و ۱۰۴ بیشترین تراکم را دارند. شهر تهران بزرگترین و پرجمعیت ترین کلانشهر ایران است و به تنهایی در سال ۱۳۹۵ نزدیک به ۱۰ درصد جمعیت کشور را به خود اختصاص میدهد.
در سال ۱۳۴۵ جمعیت این شهر نزدیک سه میلیون نفر محاسبه شده است و مساحت ۱۸۰۰۰ هکتار را داشته اما برای کاهش تراکم در طرح جامع اول تصمیم گرفته شد بیش از سه برابر تا سال ۱۳۶۵ افزایش یابد و مساحت شهر به ۶۲۰۰۰ هکتار رسید. جمعیت شهر تهران پیوسته رو به افزایش بوده و بطور میانگین نزدیک به یک میلیون نفر به جمعیت این شهر افزوده میشود. از سال ۱۳۶۵ تا ۱۳۹۵ ۲.۶ میلیون نفر افزایش جمعیت داشته و با این روند تا سال ۱۴۰۵ حدود ۱۰ میلیون نفر خواهد رسید، درصورتی که مساحت این شهر از مساحتی که در طرح جامع اول برای ۱۳۶۵ درنظر گرفته شده تغییری نکرده و این شهر در حال متراکم‌تر شدن است.
شهر اصفهان در دهه ۵۰ نزدیک به ۷/۶ میلیون نفر جمعیت و وسعتی برابر با ۷۳۸۶ هکتار بوده که تراکم ۹۰ نفر در هکتار داشته است. جمعیت این شهر تا ۱۳۹۵ با شیب ثابتی در حال افزایش بوده و نزدیک به دو میلیون نفر می‌رسد و با افزایش وسعت در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ تراکم جمعیتی کمی کاهش می‌یابد. اما از اواخر دهه ۷۰ با ثابت ماندن مساحت تراکم دوباره افزایش یافته و بر اساس آخرین سرشماری کشور به بیش از ۱۰۰ نفر در هکتار می‌رسد.
تبریز و اهواز دارای کمترین تراکم در میان کلانشهرها
شهرهای تبریز و اهواز را میتوان کم تراکم ترین کلانشهرها دانست که نسبت جمعیت و وسعتشان تا حدی مطلوب است. تراکم جمعیتی شهر تبریز ۶۸ و اهواز ۵۷ نفر در هکتار است که در قیاس با پایتخت ۵۰ درصد تراکم کمتری دارند.
شهر تبریز تا سال ۱۳۶۵ با نزدیک به یک میلیون جمعیت، تنها ۶۴۴۰ هکتار وسعت داشته (نزدیک به یک دهم شهر تهران) و تراکم ۱۵۰ نفر در هکتار داشته است. این شهر در گذشته از پرتراکم‌ترین شهرهای ایران بحساب می‌آمده اما با افزایش وسعت بطور پیوسته توانسته تراکم جمعیتی را مهار کند بطوری که وسعت آن از ۱۳۶۵ به بعد ۳۵۰ برابر شد در حالی که جمعیت با شیب ملایم‌تر حدود ۵۰ درصد افزایش داشت و امروز تراکم کمتری نسبت به دیگر شهرها نیز دارد.
شهر اهواز ازجمله شهرهایی است که تغییرات تراکم جمعیتی چندان بالایی نداشته و اکنون در تراکم جمعیتی پایینی قرار دارد. این شهر در ۱۳۵۵ با ۳۳۴ هزار نفر جمعیت، حدود ۱۴ هزار هکتار وسعت داشته و تراکم ۲۴ نفر در هکتار داشته است. همچنین ادامه افزایش جمعیت تا ۱۳۹۵ و افزایش ۵۰ درصدی وسعت تراکم افزایش یافته اما هنوز شهر اهواز کم‌تراکم‌ترین کلانشهر ایران بحساب می‌آید. در نمودار زیر میزان تراکم جمعیتی برخی از کلانشهرهای ایران در سال ۱۳۹۵ نشان داده شده است.
ضرورت افزایش مساحت کلانشهرها متناسب با افزایش جمعیت
در برنامه‌ریزی شهری از گذشته با پدیدار شدن شهرها تراکم جمعیتی مورد توجه و بررسی قرار گرفته است و هیچ‌گونه برنامه‌ریزی در شهرها بدون توجه به تعداد کاربران امکانپذیر نیست. جمعیت پایه اصلی برنامه‌ریزی شهری است که بر اساس آن برای توزیع منابع در یک شهر برنامه‌ریزی صورت می‌گیرد. اما امروزه با توجه به رشد جمعیت و از طرفی دیگر روی آوردن به شهرنشینی از روستاها به شهرها برای دسترسی به امکانات شهری و رفاه اجتماعی ناگزیر شهرها متراکم‌تر شده‌اند و این موضوع اهمیتی دوچندان پیدا کرده است.
از این رو با افزایش جمعیت روزافزون شهرها، ضرورت رشد و توسعه کالبدی بیشتر احساس میشود. یکی از عوامل مهم جلوگیری از رشد شهرها ضابطه «جلوگیری از افزایش محدوده شهرها» در سال ۱۳۷۸ است. با نگاهی به رشد مساحت کلانشهرها میتوان دریافت پس از سال ۱۳۷۸ وسعتشان تقریبا ثابت باقی مانده که موجب افزایش تراکم شده است. در نمودار زیر میانگین مساحت کلانشهرهای ایران در ۵ دهه گذشته نشان داده شده است.
از آنجا که اکثر کلانشهرهای ایران و حتی برخی شهرها با جمعیت کمتر، تراکم جمعیتی بالایی دارند و شهروندان از مشکلات تراکم بالا رنج می‌برند، نیاز است که افزایش مساحت شهرها با در نظر گرفتن ملاحظات محیطی صورت پذیرد. البته لازم به ذکر است، رشد بی‌رویه و بدون برنامه ریزی شهرها نیز ممکن است تاثیرات نا مطلوب اقتصادی، اجتماعی، محیطی و… داشته باشد که باید در قالب برنامه‌ای مدون صورت گیرد.
منابع:
[۱] مرکز آمار ایران www.amar.org.ir
[۲] جمعیت شهری ایران و آینده آن با نگاهی به جمعیت کلانشهرها، ۱۳۹۹، گزارش پژوهشکده آمار، ۱-۱۶
[۳] داده های وزارت مسکن، راه و شهرسازی
انتهای پیام/ مسکن
