مسیر اقتصاد/ حمل و نقل ریلی به عنوان یکی از شاخه‌های حمل و نقل زمینی به دلیل مزایای قابل توجهی که نسبت به حمل و نقل جاده‌ای دارد در تمام کشورها مورد توجه است. برخی از مهمترین مزایای این روش حمل و نقلی نسبت به حمل و نقل جاده‌ای عبارتند از:
۱- کاهش چشمگیر مصرف سوخت: بر اساس مطالعات صورت گرفته در مرکز تحقیقات راه‌آهن که در سال ۱۳۸۷ منتشر شده است میزان مصرف سوخت به ازای واحد حمل در جاده ۱۰ برابر حمل و نقل ریلی است.
۲- کاهش قابل توجه آلاینده‌های زیست محیطی: یکی از اثرات مصرف سوخت کمتر در حمل و نقل ریلی کاهش آلاینده‌های زیست محیطی است. مصرف کمتر دیگر آلاینده‌های زیست محیطی مانند روغن‌ها نیز به کاهش آلودگی محیط زیست کمک می‌کند.
۳- ایمنی بسیار بالا: لزوم حرکت روی یک ریل و همچنین عوامل هدایت کننده قطار در مسیر باعث شده تا سوانح ریلی در مقایسه با سوانح جاده‌ای تقریبا ناچیز باشند. ایمنی بالاتر حمل و نقل ریلی باعث خواهد شد تا با کاهش هزینه‌های مربوط به بیمه، در مجموع هزینه‌ی حمل کاهش یابد.
مزایای فوق در کنار هزینه‌ی پایین‌تر و زمان کمتر جابجایی کالا در حمل و نقل ریلی باعث شده تا به دلیل صرفه‌ی اقتصادی در فواصل متوسط از این روش برای حمل کالا استفاده شود و با انتقال کالا به پایانه‌های متمرکز در نزدیکی مراکز مصرف با استفاده از حمل و نقل جاده‌ای کالا به محل مصرف منتقل گردد. در مسیرهای ترانزیتی آسیا نیز که به هدف اتصال زمینی آسیا به اروپا تعریف شده‌اند حمل و نقل ریلی جایگاه ویژه‌ای دارد.
مزایای قابل توجه ترانزیت باعث شده تا افزایش حجم ترانزیت به عنوان یکی از اهداف برنامه‌ی پنجم توسعه‌ی کشور مورد توجه قرار گیرد. بر اساس ماده ۱۶۳ برنامه پنجم دولت موظف است سازوکارهای لازم برای افزایش سالانه حداقل ۱۰% حجم بار ترانزیتی را فراهم نماید. آمارهای ترانزیتی کشور نشان می‌دهد درحالیکه از سال ۱۳۸۷ تاکنون حجم کالای ترانزیتی افزایش یافته اما سهم حمل و نقل ریلی کاهش قابل توجهی داشته است که این موضوع باتوجه به مزایای حمل و نقل ریلی متناقض است. بعلاوه بر اساس تبصره‌ی ۱۳ قانون مدیریت حمل و نقل وسوخت کشور در پایان سال ۱۳۹۴ باید سهم راه‌آهن از حمل بار در کشور به ۳۰% افزایش یابد. این عدد معادل است با حمل سالانه ۱۲۰ میلیون تن بار توسط راه‌آهن درحالیکه حداکثر بار جابجا شده توسط راه‌اهن در سال ۱۳۸۸، حدود ۳۳ میلیون تن بوده است.
با توجه به بررسی‌های صورت گرفته مهمترین دلیلی که برای این وضعیت بیان شده کامل نبودن زیرساخت‌های ریلی کشور است و به همین جهت برای دستیابی به جایگاه اول در حمل و نقل ریلی منطقه هدفگذاری ساخت ۱۵ هزار کیلومتر ریل تا پایان چشم‌انداز بر همین اساس صورت گرفته است. مهمترین دلیل برای رسیدن به این عدد نیز شاخص “طول خطوط ریلی به ازای یک کیلومتر مربع مساحت کشور” است.
مقایسه‌ی وضعیت زیر ساختی و عملکردی شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران و دیگر کشورهای منطقه در حمل و نقل ریلی بیانگر علت دیگری برای این وضعیت است. مقایسه‌ی آمار عملکردی راه‌اهن ایران و چند کشور منتخب نشان می‌دهد با زیر ساخت موجود نیز می‌توان حجم بار بسیار بیشتری را جابجا کرد. در واقع بهره‌وری بسیار پایین خطوط ریلی کشور عامل ایجاد چنین وضعیتی است.
قدمت بسیار بالای سامانه‌ی بهره‌برداری از خطوط ریلی و عدم استفاده‌ی مناسب از زیرساخت‌های موجود باعث کاهش شدید بهره‌وری از خطوط ریلی است. بهره‌برداری از خطوط ریلی کشور با وجود معرفی فناوری‌های مختلف برای کنترل و هدایت قطار روی ریل همچنان به صورت دستی صورت می‌گیرد و قطارها باید پس از طی کردن فواصل بسیار طولانی بلوک‌ها در ایستگاهها متوقف شده تا اجازه‌ی ورود به بلوک بعدی را از مسوول ایستگاه دریافت نمایند. این موضوع باعث شده تا بخش قابل توجهی از طرفیت خطوط ریلی کشور بدون استفاده باقی بماند. علاوه بر این با وجود اینکه ریل‌های مورد استفاده در شبکه‌ی ریلی از نوع ریل سنگین هستند ( ۶۰ کیلوگرم به ازای هر متر طول) و امکان تحمل بار محوری حتی تا ۳۰ تن را دارا هستند حداکثر بار محوری در برخی از خطوط ریلی ۲۵ تن می‌باشد. هم چنین بررسی شاخص بهره وری کل در جمهوری اسلامی ایران و مقایسه آن با میانگین جهانی نشان می دهد علی رغم وجود زیرساخت های ریلی، بهره وری بسیار پایین شبکه ریلی کشور کارایی آن را محدود کرده است.
درصورتیکه بتوان بخشی از بار جاده را توسط حمل و نقل ریلی منتقل کرد به دلیل مصرف بسیار کمتر سوخت به ازای واحد حمل در راه‌آهن نسبت به حمل و نقل جاده‌ای می‌توان با تاثیرات بسیار کمتری قیمت حامل‌های انرژی را افزایش داد. این موضوع در کنار مزایای ترانزیت ریلی باعث می‌شود تا دستیابی به اهداف قانونی راه‌آهن را به عنوان وضعیت مطلوب برای شبکه‌ی ریلی تعریف نمود.
برای دستیابی به این هدف مهمترین اقدام افزایش بهره‌وری از خطوط ریلی است. برای رسیدن به این هدف اقدامات زیر پیشنهاد می‌گردد :
۱- ارتقای سامانه‌ی بهره‌برداری: با ارتقای سامانه‌ی بهره‌برداری و کاهش طول بلوک‌ها ظرفیت استفاده از خطوط ریلی افزایش خواهد یافت.
۲- افزایش بار محوری: با توجه به اینکه ریل‌های مورد استفاده در شبکه‌ی ریلی از نوع سنگین هستند درصورتیکه مجوز افزایش بار محوری صادر شود می‌توان با یک رام قطاری که در حالت فعلی حرکت می‌کند میران بیشتری بار جابجا کرد.
۳- افزایش ناوگان: با انجام اقدامات فوق امکان حرکت تعداد بیشتری قطار در شبکه‌ی ریلی ایجاد خواهد شد لذا ضروری است تا ناوگان مناسب با این ظرفیت تامین شود.
۴- حرکت برنامه‌ای قطارهای باری: عدم تعهد به برنامه‌ی حرکت قطارهای باری باعث شده تا امکان برنامه‌ریزی برای صاحبان کالا در مورد زمان در اختیار داشتن کالاهای خود وجود نداشته باشد. این شرایط باعث خواهد شد تا جذابیت حمل و نقل ریلی کاهش یابد. درصورتیکه الزامی به انتقال برنامه‌ای بار وجود داشته باشد این موضوع نیز برطرف خواهد شد.
با اجرای این اقدامات و افزایش بهره‌وری خطوط ریلی به راحتی امکان دستیابی به اهداف برنامه‌ای راه‌اهن وجود خواهد داشت. این شرایط اقتصادی شدن مسیر ایران را هم به دنبال خواهد داشت و می‌توان با جذب بارهای ترانزیتی به اهداف ترانزیت در اقتصاد مقاومتی نیز دست یافت.
