مسیر اقتصاد/ مالیات به عنوان یکی از منابع اصلی درآمد دولت‌ها در همه کشورهای جهان است. به همین دلیل دولت‌ها تلاش دارند که از همه ظرفیت مالیاتی اقتصاد استفاده کنند تا با کسری بودجه و مشکلات ناشی از آن روبرو نشوند. اقتصاد زیرزمینی چالش بزرگی است که با تشدید فرار مالیاتی باعث می‌شود درآمدهای مالیاتی کاهش یابد.
وضعیت نامطلوب درآمدهای مالیاتی ایران
یکی از مهم ترین شاخص هایی که به وسیله آن می‌توان به وضعیت نظام مالیاتی پی برد، نسبت میزان درآمدهای مالیاتی به حجم تولید ناخالص داخلی است. بر اساس آمار بانک جهانی این شاخص در ایران حدود ۷.۴ درصد است. مقایسه این شاخص با سایر کشورها نشان می‌دهد که ایران وضعیت بسیار متفاوتی با سایر کشورها دارد.
برای مثال نسبت مالیات به تولید ناخالص داخلی در دانمارک ۳۴ درصد، برزیل ۲۶ درصد، ،آفریقای جنوبی ۲۶.۷ درصد، استرالیا ۲۳.۳ درصد و شیلی ۱۷.۸ درصد است. البته باید در نظر داشت که در ایران مقدار هزینه تامین اجتماعی، عوارض‌ها و … در مالیات‌ها محاسبه نمی‌شود. برخی از افراد مدعی هستند که این اختلاف باعث شده است نرخ مالیات به تولید ناخالص داخلی کم شود، اما بررسی‌ها نشان می‌دهد با اضافه کردن این ارقام نیز وضعیت نظام مالیاتی تفاوت چندانی نخواهد کرد.
چالشی به نام اقتصاد زیرزمینی
یکی از موضوعاتی که نقش مهمی در میزان درآمدهای مالیاتی دارد، اقتصاد زیرزمینی است. اقتصاد زیرزمینی به اقتصاد سایه، اقتصاد غیررسمی و اقتصاد سیاه نیز مشهور است. اقتصاد زیر زمینی به مجموعه فعالیت‌های اقتصادی گفته می‌شود که خارج از چارچوب‌های قانونی یا نظام مالیاتی (به عنوان فعالیت ثبت نشده) شکل می‌گیرد. این فعالیت‌ها در چهار بخش خانوار، غیررسمی، نامنظم و غیر قانونی قابل تفکیک است.[۱]
بر اساس مطالعات پژوهشکده بانک جهانی یک سوم از اقتصاد جهانی غیر رسمی است.[۲] همه کشورهای جهان متناسب با توسعه یافتگی خود با پدیده اقتصاد زیر زمینی روبرو هستند. بیشترین تاثیر مخرب اقتصاد غیررسمی مربوط به فرار مالیاتی است. اقتصاد زیرزمینی و موضوعات وابسته به آن مانند شکاف مالیاتی یکی از مباحث مهم در اقتصاد است. اقتصاد زیرزمینی می‌تواند شامل فعالیت‌های قانونی یا غیر قانونی باشد که به دلیل گزارش و ثبت نشدن این فعالیت‌ها، قابل اندازه گیری نیست و فرار از مالیات را به همراه دارد.
فرار مالیاتی، تخصیص غیر بهینه عوامل، فشار بر منابع دولت، افزایش نابرابری اقتصادی، شکست سیاست‌های پولی و مالی و گسترش فساد از جمله مهمترین پیامدهای گسترش اقتصاد غیررسمی است.
اقتصاد زیرزمینی در ایران چقدر است؟
حجم اقتصاد زیرزمینی ایران در مطالعاتی که توسط مراجع مختلف صورت گرفته با پراکندگی بالا برآورد شده است. بر اساس نتایج آخرین مطالعه صندوق بین المللی پول، سهم اقتصاد غیر رسمی از تولید ناخالص داخلی ایران در سال‌های اخیر روند صعودی داشته است. بر اساس این مطالعه این شاخص در سال ۹۶ حدود ۱۸.۳ درصد بوده است و طبق برخی برآوردها در سال ۹۷ مقدار این شاخص به ۲۰.۱ درصد افزایش یافته است.
در مطالعه صندوق بین المللی پول به روش PMM در سال ۲۰۱۸ حجم اقتصاد غیررسمی ایران تا ۳۱.۱ درصد برآورد شده است.[۳] اهمیت اندازه اقتصاد زیرزمینی بدین دلیل است که با برآورد حجم آن می‌توان میزان شکاف مالیاتی را محاسبه کرد.
در نمودار زیر حجم اقتصاد زیرزمینی به تولید ناخالص داخلی ایران با سایر کشورها مقایسه شده است.[۴]
راهکار کاهش اقتصاد زیرزمینی در ایران چیست؟
کاهش اقتصاد زیرزمینی می‌تواند فرار مالیاتی و اجتناب از مالیات را به شدت کاهش دهد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که بین اندازه اقتصاد زیرزمینی و میزان پرداخت‌های الکترونیک رابطه معنا داری وجود دارد و هر چه پرداخت‌های الکترونیکی در اقتصاد بیشتر باشد، اقتصاد زیرزمینی کمتر است.[۵]
در این زمینه ایران یک مزیت بسیار مهم دارد که با استفاده از آن می‌توان حجم اقتصاد غیررسمی را کاهش داد. بر اساس داده های بانک مرکزی تنها حدود ۲ درصد از حجم نقدینگی در کشور از اسکناس و مسکوک تشکیل شده است. به گفته رییس کل سابق بانک مرکزی در ایران، آمارهای سامانه‌های حاکمیتی بانک مرکزی حکایت از روند بسیار شتابان میزان و مبلغ تراکنش‌های بانکی دارد.[۶] با وجود این که میزان پرداخت‌های الکترونیک در اقتصاد ایران بالاست اما حجم اقتصاد زیرزمینی نیز بسیار زیاد است. به همین دلیل با استفاده از ظرفیت شفافیت حساب‌های بانکی به راحتی می‌توان اقتصاد زیرزمینی و به دنبال آن شکاف مالیاتی را کاهش داد.
همچنین اجرای کامل سامانه مودیان یکی از روش‌هایی است که با استفاده همزمان از رصد کالا و خدمات در کشور و اطلاعات حساب‌های بانکی می‌تواند به کاهش اقتصاد زیرزمینی و فرار مالیاتی کمک به سزایی کند.
پینوشت:
[۱] گزارش برآورد شکاف مالیاتی در کشور(اندازه، علل و راهکارهای کاهش آن)، سازمان امور مالیاتی، پاییز ۹۹
[۲] مقاله New Estimates for the Shadow Economies all over the World
[۳] گزارش برآورد شکاف مالیاتی در کشور(اندازه، علل و راهکارهای کاهش آن)، سازمان امور مالیاتی، پاییز ۹۹
[۴] آمار از سایت theglobaleconomy
[۵]وب سایت Worldbank blog
[۶] ایرنا؛ شناسه خبر ۸۳۳۶۹۵۷۳
انتهای پیام/ مالیات
اینکه در ایران حجم اقتصاد زیرزمینی خیلی هم بالا نباشه چیز عجیبی نیست؛ مافیای آنچنانی نداریم و از اقتصاد روی زمین هم مالیاتی نمیگیریم. وقتی خلافکارها و اختلاسگرها به سادگی از شبکه بانکی استفاده میکنند و هیچکسی هم نمیرسه سر وقتشون، چرا باید اقتصاد زیرزمینی رونق بگیره؟