مسیر اقتصاد / مالیات در اقتصاد یک اهرم مالی تخصیصی- توزیعی است که می‌تواند جنبه تنظیم‌گری داشته باشد. پدیده فرار مالیاتی به‌عنوان یک ضد ارزش می‌تواند تهدید جدی برای تداوم زندگی اجتماعی و تحقق رفاه اجتماعی باشد و به همین علت ضرورت شناخت عوامل بروز و تشدید فرار مالیاتی و تمهید و ارائه راهکارها و پیشنهاد‌های علمی و کاربردی امری اجتناب‌ناپذیر است.[۱]
یکی از مهم‌ترین دلایل شکاف میان درآمدهای مالیاتی محقق شده و ظرفیت‌های مالیاتی کشور، پدیده فرار مالیاتی است. در واقع وجود اقتصاد زیرزمینی گسترده، قاچاق، عدم شفافیت اقتصادی و مواردی از این قبیل، منجر به بروز فرار مالیاتی قابل‌تأمل در کشور شده است.
در این میان برخی از اصلی‌ترین دلایل بروز پدیده فرار مالیاتی می‌توان به هنجارها و کنش‌های اجتماعی در پرداخت مالیات، فساد برخی مأموران مالیاتی، عدم شفافیت اطلاعات، نبود سیستم نظارت و پیگیری در اخذ مالیات به عنوان دلایل نهادی فرار مالیاتی و عدم استقبال از تسلیم اظهارنامه‌های مالیاتی، تأخیر در وصول مالیات، مشکلات مربوط به تشخیص علی الراس مالیات، عدم شناسایی مؤدیان و وجود معافیت‌های وسیع و متنوع به عنوان مشکلات اجرایی در شرایط موجود اشاره کرد.[۲]
عوامل مؤثر بر فرار مالیاتی در اقتصاد ایران
درحال‌حاضر اقتصاد ایران با معضل تحریم و نوسانات قیمت نفت در بازارهای جهانی مواجه است، کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی و تلاش در جهت تحقق درآمدهای مالیاتی و جلوگیری از فرار مالیاتی، ضرورتی انکارناپذیر برای برقراری ثبات اقتصادی، ارتقای رقابت‌پذیری و بهبود محیط کسب‌وکار محسوب می‌شود.
موارد ذیل از اصلی‌ترین عوامل و دلایل زمینه‌ساز فرار مالیاتی در اقتصاد ایران به شمار می‌رود[۳]:
- نرخ مالیات
- ﻫﻤﮑﺎری ﺿﻌﯿﻒ ﻧﻬﺎدﻫﺎ و مؤسسات وابسته مانند سازمان امور مالیاتی، تأمین اجتماعی و گمرک
- ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽ ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻣﻘﺮرات
- ﻓﻘﺪان ﺳﯿﺴﺘﻢ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﮐﺎرآﻣﺪ و پدیده ممیز محوری
- ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ معافیت‌ها و فرهنگ و اﺧﻼق ﻣﺎﻟﯿﺎﺗﯽ
- ﺑﯿﮑﺎری و ﺗﻮرم ﺑﺎﻻ
- ﺳﻄﺢ درآﻣﺪ اﻓﺮاد
- ﺗﻌﺮﻓﻪ ﮐﺎﻻ و ﺧﺪﻣﺎت
ﻓﺮار ﻣﺎﻟﯿﺎﺗﯽ ﻣﺤﺼﻮل ﻣﻘﺮرات و سیاست‌های ناقص و ناکارآمد اﺳﺖ و اصلاح معافیت‌های گسترده مالیاتی، تسریع در به‌کارگیری سامانه جامع مالیاتی و تقویت همکاری نهادهای وابسته، از سهل‌الوصول‌ترین برنامه‌های دولت در جلوگیری از پدیده فرار مالیاتی است.
برخی از مهم‌ترین اثرات فرار مالیاتی در اقتصاد ایران
فرار مالیاتی اثرات متعددی بر اقتصاد وارد می‌کند که در ذیل به چند مورد اصلی اشاره شده است:
الف) ﻧﺎﮐﺎرآﻣﺪی سیاست‌های دوﻟﺖ و اﯾﺠﺎد اﺧﺘﻼل در ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ:
ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ ﻓﺮار ﻣﺎﻟﯿﺎﺗﯽ و ﺑﻪ ﺗﺒﻊ آن ﺳﻄﺢ ﭘﺎﺋﯿﻦ ﺷﻔﺎﻓﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدی، سیاست‌گذاری اﻗﺘﺼﺎدی دوﻟﺖ را در حوزه‌های ﻣﺨﺘﻠﻒ ناکارآمد می‌سازد. در ﺷﺮاﯾﻂ ﻋﺪم اﺷﺮاف دوﻟﺖ ﺑﺮ اﻃﻼﻋﺎت درآﻣﺪی-هزینه‌ای اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ، سیاست‌های ﺣﻤﺎﯾﺘﯽ ﻫﻤﭽﻮن اﻋﻄﺎی ﯾﺎراﻧﻪ نمی‌تواند از ﺣﯿﺚ اﺻﺎﺑﺖ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻫﺪف، (دهک‌های ﭘﺎﺋﯿﻦ درآﻣﺪی) هدفمند عمل کند. در این شرایط دوﻟﺖ ﺑﺎ اﻗﺘﺼﺎد زﯾﺮزﻣﯿﻨﯽ ﮔﺴﺘﺮده (ﻓﺮار ﻣﺎﻟﯿﺎﺗﯽ) روﺑﺮو اﺳﺖ و نمی‌تواند در ﺣﻮزه سیاست‌گذاری‌های ﭘﻮﻟﯽ و ارزی ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﺎﺷﺪ. زﯾﺮا اﻃﻼﻋﺎت دﻗﯿﻘﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺎزار ﭘﻮل و ارز ﻧﺪارد.
ب) ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮی درآﻣﺪ و ﺛﺮوت و تضعیف فرهنگ مالیاتی:
اﻧﺒﺎﺷﺖ ﺛﺮوت ﻧﺰد گروه‌های ﺧﺎص ﻓﻌﺎل در ﺑﺨﺶ اﻗﺘﺼﺎد زﯾﺮزﻣﯿﻨﯽ و ﻓﺮار ﻣﺎﻟﯿﺎﺗﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻮزﯾﻊ ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺐ درآﻣﺪ و ﺛﺮوت در ﺟﺎﻣﻌﻪ می‌شود. ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺎﻟﯿﺎت ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺨﺶ رﺳﻤﯽ اﻗﺘﺼﺎد، درآﻣﺪ قابل‌تصرف آن‌ها را ﮐﺎﻫﺶ می‌دهد. در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻓﻌﺎﻻن ﺑﺨﺶ زﯾﺮزﻣﯿﻨﯽ اﻗﺘﺼﺎد، ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻋﺪم ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺎﻟﯿﺎت، از درآﻣﺪ قابل‌تصرف ﺑﺎﻻﺗﺮی ﺑﺮﺧﻮردار می‌شوند ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ در ﺑﻠﻨﺪﻣﺪت ﻣﻨﺠﺮ به اﯾﺠﺎد و ﺗﺸﺪﯾﺪ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮی درآﻣﺪ و ﺛﺮوت می‌شود. این مسئله در ﺑﻠﻨﺪﻣﺪت ﺗﻬﺪﯾﺪ ﺟﺪی ﺑﺮای ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺎﻟﯿﺎﺗﯽ آﺣﺎد ﺟﺎﻣﻌﻪ و به‌تبع آن تهدیدی برای ﺗﺪاوم زﻧﺪﮔﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ است.
ج) بی‌ثباتی و ﮐﺎﻫﺶ ﺗﻮان رﻗﺎﺑﺘﯽ ﻓﻌﺎﻻن اﻗﺘﺼﺎدی:
ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺎﻟﯿﺎت ﺗﻮﺳﻂ ﻓﻌﺎﻻن ﺑﺨﺶ رﺳﻤﯽ اﻗﺘﺼﺎد و ﻋﺪم ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺎﻟﯿﺎت از ﺳﻮی ﻓﻌﺎﻻن اﻗﺘﺼﺎد زﯾﺮزﻣﯿﻨﯽ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺒﻌﯿﺾ در ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺎﻟﯿﺎت می‌گردد. اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع در ﮐﻨﺎر ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺑﻮدن ﺳﺎﯾﺮ هزینه‌های ﺗﻮﻟﯿﺪﮐﻨﻨﺪﮔﺎن رﺳﻤﯽ و ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻮﻟﯿﺪﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻏﯿﺮرﺳﻤﯽ ﻣﻨﺠﺮ به ﮐﺎﻫﺶ ﺗﻮان رﻗﺎﺑﺘﯽ ﻓﻌﺎﻻن اﻗﺘﺼﺎد رﺳﻤﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻻن اﻗﺘﺼﺎد ﻏﯿﺮرﺳﻤﯽ می‌گردد. در اﯾﻦ ارﺗﺒﺎط ﺑﺎﯾﺪ اذﻋﺎن ﻧﻤﻮد، ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﻮاد اوﻟﯿﻪ موردنیاز ﺗﻮﻟﯿﺪﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﺨﺶ ﻏﯿﺮرﺳﻤﯽ از ﻃﺮﯾﻖ ﻗﺎﭼﺎق ﺗﻬﯿﻪ می‌گردد ﮐﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻋﺪم ﭘﺮداﺧﺖ ﺣﻘﻮق و ﻋﻮارض ﮔﻤﺮﮐﯽ ارزان‌تر از ﺑﺨﺶ رﺳﻤﯽ اﺳﺖ.
ﻓﺮار ﻣﺎﻟﯿﺎﺗﯽ ﮔﺴﺘﺮده در اﻗﺘﺼﺎد اﯾﺮان از ﺟﻨﺒﻪ دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ ﻣﻮﺿﻮﻋﯿﺖ می‌یابد و آن، واﺑﺴﺘﮕﯽ ﺷﺪﯾﺪ اﻗﺘﺼﺎد ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﺎﭘﺎﯾﺪار (برون‌زا) ﻧﻔﺘﯽ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﺗﺄﻣﯿﻦ هزینه‌های ﺟﺎری دوﻟﺖ است. به‌طوری‌که واﺑﺴﺘﮕﯽ ﻣﺨﺎرج دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﺎﭘﺎﯾﺪار ﻧﻔﺘﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺸﺪﯾﺪ ﻧﺎﭘﺎﯾﺪاری ﻣﺎﻟﯽ دوﻟﺖ و درنهایت، بی‌ثباتی اﻗﺘﺼﺎدی می‌گردد[۴].
ﻓﺮار ﻣﺎﻟﯿﺎﺗﯽ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻋﺪم ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ دوﻟﺖ ﺑﺮای ﮐﺴﺐ درآﻣﺪﻫﺎی ﻣﺎﻟﯿﺎﺗﯽ در ﺳﻄﺢ ﺣﺪاﮐﺜﺮی ﺧﻮد می‌شود ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ در اﻗﺘﺼﺎد اﯾﺮان ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ دو وﯾﮋﮔﯽ ﻣﻬﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺰرگ ﺑﻮدن اﻧﺪازه دوﻟﺖ و وﺟﻮد ﻣﻨﺎﺑﻊ سهل‌الوصول ﺻﺎدرات ﻧﻔﺖ، ﭘﯿﺎﻣﺪی ﺟﺰ ﺗﺪاوم واﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻮدﺟﻪ ﺑﻪ ﻋﻮاﯾﺪ ﻧﻔﺘﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ. به‌طوری‌که به‌رغم ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺗﻤﺎﻣﯽ برنامه‌های توسعه‌ای ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب ﺑﺮ ﻗﻄﻊ اتکاء ﺑﻮدﺟﻪ دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز نظیر بند ۱۷ سیاست‌های ابلاغی اقتصاد مقاومتی تاکنون اﯾﻦ ﻫﺪف ﻣﺘﻌﺎﻟﯽ ﻣﺤﻘﻖ ﻧﺸﺪه است.
پینوشت:
[۱] بررسی عوامل مؤثر بر فرار مالیاتی (مطالعه موردی استان آذربایجان شرقی)،پژوهشنامه مالیات،سال ۸۹
[۲] فرار مالیاتی در ایران (بررسی علل و آثار و برآورد میزان آن)، پژوهشنامه مالیات،سال ۹۲
[۳] فرار مالیاتی در ایران، پژوهشنامه مالیات، سال ۹۲
[۴] بررسی علل و پیامدهای فرار مالیاتی و برآورد آن در اقتصاد ایران، وزارت اقتصاد و امور دارایی، سال ۹۷
انتهای پیام/ دولت و حاکمیت
