به گزارش مسیر اقتصاد قیمت هر کالا عاملی تعیین کننده در میزان تقاضا و درنتیجه در میزان عرضه آن است. به طور کلی قیمت هر کالا در شرایط بازار تعیین می شود اما برای مثال در شرایط نابرابری بازار، دولت ها به طور مستقیم برای کالاهای اساسی قیمت گذاری می کنند.
یکی از کالاهایی که قیمت گذاری آن در ایران همواره با حساسیت های مردم و مسئولین همراه بوده بنزین است به طوری که اظهار نظر این روزهای مسئولین، در حالی که سه ما تا شروع سال جدید باقی است، معطوف به قیمت گذاری بنزین در سال ۹۶ است. قیمت گذاری بنزین زمانی مهم تر می شود که مردم به جای استفاده از خودروی شخصی و بنزین، انتخاب دیگری نداشته باشد.
البته قیمت بنزین در ایران به دلایل مختلفی دارای اهمیت است:
۱- سوخت بنزین یکی از حامل های انرژی پرمصرف در ایران است به طوری که در سال گذشته روزانه ۷۱ میلیون لیتر بنزین در کشور مصرف شده است که این یعنی ۶۰ درصد انرژی مصرفی بخش حمل و نقل کشور از بنزین تأمین می شود.
۲- مصرف کننده اصلی سوخت بنزین، خودروهای سواری و مردم هستند؛ لذا قیمت گذاری بنزین بر رضایتمندی مردم از دولت تأثیرگذار است.
۳- قیمت گذاری بنزین بر میزان مصرف آن مؤثر است و از آنجا که ایران در ۳۶ سال گذشته واردکننده بنزین بوده، خودکفایی در تأمین تقاضای بنزین هدف همیشگی دولتهاست.
۴- بنزین ۷۵ درصد[۱] از سوخت خودروهای سواری ایران را تأمین می کند. تنها جایگزین بنزین برای مردم CNG و یا حمل و نقل عمومی است. کمبود تعداد جایگاه های CNG در بعضی شهرها نظیر تهران و صف های شلوغ این جایگاه ها و نیز معایب موجود خودروهای دوگانه سوز و گازسوز، باعث می شود تا CNG به تنهایی توانایی جانشین شدن با بنزین را بیش از این نداشته باشد. ضعف زیرساخت های موجود در حمل و نقل عمومی نیز عامل دیگری می شود تا مردم بیشتر به سوخت بنزین و خودروهای سواری خود وابسته شوند و لذا قیمت بنزین برای مردم مهم باشد.
قیمت گذاری یکی از ابزارهای حاکمیت است که با آن می تواند عوامل مختلفی همچون سرمایه گذاری، تقاضا و… را کنترل و تنظیم کند. قیمت گذاری صحیح می تواند به رشد اقتصادی و توسعه صنعتی هر بخش از کشور کمک کند اما در بعضی موارد، قیمت گذاری به تنهایی مؤثر واقع نمی شود. یکی از شاخص ترین موضوعات در همین حوزه موضوع کالاهای کم کشش است. کالای کم کشش یعنی کالایی که تقاضای آن به تغییرات قیمتش حساس نیست و هرچه قیمت آن کالا افزایش یابد میزان تقاضا با کاهش چشمگیری روبرو نخواهد شد.
یکی از معروف ترین کالاهای کم کشش در ایران، بنزین است. مصرف بنزین در ایران چندان به قیمت حساس نیست. نمودار ۱ نشان دهنده قیمت بنزین و میزان مصرف آن در ایران است.
تغییرات محسوسی که در کاهش مصرف بنزین در نمودار بالا مشاهده می شود به دلیل ورود CNG به سبد سوخت، ورود کارت سوخت و اجرای طرح هدفمندی یارانه ها (افزایش قیمت سوخت) است. از طرفی اثر تورم بر کاهش قیمت واقعی بنزین نیز مشهود است و کاهش چشمگیر قیمت در سال های ۸۹ تا ۹۲ به دلیل رشد روزافزون تورم بوده است که باعث شده قیمت واقعی بنزین به شدت کم شود.
در نمودار ۲ میزان مصرف و قیمت بنزین در آمریکا مشاهده می شود. در آمریکا، مصرف بنزین نسبت به قیمت دارای واکنش های قابل فهم تری است؛ یعنی در ازای افزایش قیمت، میزان مصرف کاهش پیدا می کند و برعکس. اما نکته قابل توجه این است که در این کشور نیز تغییرات ۲۰ تا ۳۰ درصدی قیمت، اثرات ۲ تا ۳ درصدی در میزان مصرف بنزین دارد.
یکی از عواملی که سبب می شود بنزین در کشورهایی نظیر ایران و آمریکا یک کالای کم کشش باشد این است که مردم در صورت گران شدن بنزین، انتخاب های دیگری برای جایگزینی با بنزین ندارند و دوباره مجبور می شوند که از همان بنزین (با هر قیمتی که عرضه شود) استفاده کنند. البته در ایران چند سالی است که CNG رقیب بنزین شده است اما در آمریکا بیش از ۹۸ درصد[۲] خودروهای سواری، بنزینی هستند.
با این حال در کشورهای اروپایی شرایط مقداری تفاوت دارد. نمودار ۳ نشانگر میزان مصرف بنزین و دیزل در خودروهای سواری و قیمت آنها در اتحادیه اروپاست.
چنانچه مشاهده می شود، قیمت بنزین در اروپا اثرات کاملا مشهودی بر مصرف آن داشته است؛ به طوری که از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۲ افزایش قیمت بنزین، مصرف را ۲۷ درصد کاهش داده است. دلیل اصلی این تأثیرگذاری میان قیمت و مصرف، وجود یک سوخت جایگزین با قیمت کمتر به نام دیزل در اروپاست. البته ممکن است ارزان تر بودن قیمت دیزل نسبت به بنزین چندان چشمگیر نباشد اما باید این نکته را دانست که خودروهای دیزلی نسبت به خودروهای بنزینی حدود ۱۰ درصد سوخت کمتری مصرف می کنند که دلیل آن هم ترکیب های مولکولی متفاوت دیزل نسبت به بنزین است.
نکته دیگر از نمودار ۳ این است که مصرف دیزل در خودروهای سواری اروپا از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۲، هشتاد درصد بیشتر شده است. لذا می توان دریافت که دولت ها در اروپا با هدف جایگزینی دیزل با بنزین، ابتدا بستر استفاده مردم از دیزل را آماده کرده و سپس با ابزار قیمت گذاری، مردم را به استفاده از دیزل به جای بنزین سوق داده اند که در نهایت منجر به نتیجه مطلوب دولت ها شده است.
نمودار ۴ نشان دهنده همین شرایط در کشورهای مختلف اروپایی است.
از مقایسه نمودار کشورهای ایران، آمریکا و اروپا می توان نتیجه گرفت که سیاست کاهش مصرف بنزین به وسیله افزایش قیمت آن، می تواند اثرات قابل توجهی بر میزان مصرف داشته باشد. البته این مهم می بایست در کنار اقداماتی نظیر تنوع بخشی به سبد سوخت (بنزین، دیزل، اتانول، برق، گاز و …) انجام شود تا بتواند تأثیرش را به طور کامل بگذارد.
طرح جایگزینی خودروهای CNG با بنزینی، نمونه موفق اجرا شده در کشور ایران است که طبق همین اصل به درستی اجرا شد و باعث کاهش چشمگیر و جلوگیری از رشد روزافزون مصرف بنزین در کشور شد به طوری که تا سال ۱۳۹۳ به میزان ۲۹۰ میلیون بشکه در مصرف بنزین صرفه جویی شده است.
لذا تنوع بخشی به سبد سوختی و توسعه حمل و نقل عمومی، باعث کاهش وابستگی به یک سوخت خاص می شود که این نکته در تأمین و پایداری امنیت عرضه انرژی بخش حمل و نقل بسیار مؤثر خواهد بود. از طرفی اتخاذ یک سیاست صحیح در روند قیمت گذاری سوخت می تواند از لحاظ امنیت انرژی و اقتصادی به نفع مردم و حاکمیت باشد.
پینوشت:
[۱] ترازنامه انرژی سال ۹۳
