مسیراقتصاد/ کشور ایران یکی از بزرگترین تولیدکنندگان محصولات آروماتیکی، در منطقه غرب آسیا است. با وجود اینکه ایران یک صادرکننده محصولات پایه آروماتیک یعنی بنزن، تولوئن و زایلن‌ها محسوب می‌شود، در تأمین برخی از محصولات پایین دستی همچون پلی‌اتیلن ترفتالات و پلی‌کربنات مشکل دارد و زنجیره ارزش آروماتیک ها را به شکل متوازن توسعه نداده است.
ظرفیت تولید محصولات پایه آروماتیکی ۲.۸ میلیون تن در سال است
ایران در تولید محصولات پایه آروماتیکی یعنی بنزن، تولوئن و زایلن‌ها پیشرفت نسبتا مطلوبی داشته است. تولید محصولات پایه در چهار مجتمع پتروشیمی کشور صورت می‌گیرد. مطابق نمودار زیر، واحدهای تولید محصولات پایه آروماتیکی شامل پتروشیمی نوری، بوعلی‌سینا، اصفهان و بندر امام می‌شوند و ظرفیت تولید آن‌ها به بیش از ۲.۸ میلیون تن در سال می‌رسد. در این میان پتروشیمی نوری، بزرگترین مجموعه تولیدکننده بنزن و پارازایلن در کشور است. این مجتمع، پارازایلن مورد نیاز پتروشیمی تندگویان را تأمین می‌کنند.
صادرات محصولات پایه آروماتیکی به ۴۰۰ میلیون دلار در سال رسیده است
با وجود مسائل مختلفی که در تأمین خوراک ۴ پتروشیمی تولید کننده محصولات پایه آروماتیک وجود دارد و این پتروشیمی‌ها را وادار می‌کند تا با ظرفیتی کمتر از ظرفیت اسمی فعالیت کنند، ایران یک صادرکننده بنزن، تولوئن و پارازایلن محسوب می‌شود. مطابق نمودار زیر، ارزش صادراتی بنزن، تولوئن و زایلن‌ها به حدود ۴۰۰ میلیون دلار در سال رسیده است که عمده آن را پارازایلن تشکیل می‌دهد.
ایران، با وجود توسعه نامتوازن، یک صادرکننده محصولات پایین دست آروماتیک محسوب می‌شود
در نگاه اول، روند توسعه محصولات پایین دستی زنجیره ارزش آروماتیک‌ها در کشور قابل قبول بوده است؛ چرا که مطابق نمودار زیر، کشور در سال ۱۳۹۵ به واسطه توسعه واحدهای کوچک و متعدد تولید پلی‌استایرن در کشور، از یک واردکننده به یک صادرکننده محصولات زنجیره ارزش آروماتیک‌ها تبدیل شده است. در سال ۱۴۰۱ ارزش صادرات محصولات پایین‌دستی زنجیره ارزش آروماتیک‌ها ۴۳۰ میلیون‌دلار و ارزش واردات آن‌ها ۲۷۵ میلیون دلار بوده است.
اما در واقعیت، وضعیت کشور متفاوت است. برخلاف واحدهای تولیدکننده محصولات پایه آروماتیک، واحدهای تولیدکننده محصولات پایین دستی و میان‌دستی، به صورت متوازن توسعه پیدا نکرده‌اند. صنایع پایین دستی آروماتیک‌ها در کشور بر توسعه پلی‌استایرن معمولی و مقاوم متمرکز شده‌اند و تولید سایر محصولات این زنجیره مغفول مانده است. علت روند افزایشی واردات محصولات پایین‌دستی آروماتیک هم به دلیل عدم تولید سایر محصولات این زنجیره همچون پلی‌کربنات‌ها، رزین‌های اپوکسی و پلی استایرن انبساطی و افزایش تقاضای صنایع داخلی، به این محصولات بوده است.
۱۶۸ درصد رقابت نسبت به قیمت در عرضه محصولات زنجیره ارزش آروماتیک در بورس‌کالا
تأمین محصولی همچون پلی‌اتیلن ترفتالات که در زنجیره ارزش پارازایلن قرار دارد و در تولید الیاف پلی‌استر، پارچه و انواع بطری و ظروف بسته بندی، به‌کار می‌رود، همواره با مشکل روبه‌رو است. این محصول در حال حاضر تنها در پتروشیمی تندگویان تولید و در بورس‌کالا عرضه می‌شود؛ اما درصد رقابت نسبت به قیمت آن مخصوصا در گرید نساجی بسیار بالا است. به عنوان نمونه، درصد رقابت نسبت به قیمت در تاریخ ۱۳ دی ۱۴۰۲ برای پلی‌اتیلن ترفتالات گرید نساجی ۱۶۸ درصد و پلی اتیلن ترفتالات گرید بطری ۹۰ درصد بوده است.
توسعه صنایع تولیدکننده پلی استایرن مقاوم و معمولی که صادرات و ارزآوری مطلوبی هم دارند، به واسطه کمبود مواد اولیه استایرن مونومر کمتر از ظرفیت اسمی محصول تولید می‌کنند. این کمبود استایرن مونومر موجب شده است که دیگر صنایع پایین‌دستی یعنی واحدهای تولید پلی استایرن انبساطی، لاستیک‌ها و رزین‌های استایرن همچون استایرن بوتادین و آکریلونیتریل بوتادین استایرن با مسئله عدم تأمین خوراک پایدار مواجه شوند و فرصت توسعه نداشته باشند.
در حالی که از بنزنی که به صورت خام صادر می‌شود می‌توان اتیل بنزن و استایرن مونومر تولید کرد و با اختصاص آن به صنایع پایین‌دستی، علاوه بر ایجاد فرصت توسعه و تأمین خوراک واحدهای، ارزش افزوده بیشتری تولید کرد.
صنایع میان دستی زنجیره ارزش آروماتیک ها باید توسعه پیدا کنند
برخی از محصولات پایین‌دستی زنجیره ارزش آروماتیک ها، پلی‌کربنات‌ها و رزین‌های اپوکسی هستند که در صنایع مهم و راهبردی ساختمان‌سازی، برق و الکترونیک، پزشکی و لوازم خانگی کاربرد دارند. پتروشیمی خوزستان که تنها تولیدکننده این محصولات در کشور است، به دلیل وارداتی بودن مواد اولیه کمتر از ظرفیت اسمی تولید می‌کند. روند واردات و تقاضای داخلی این محصولات، همچون سراسر دنیا افزایشی است و همین موضوع، موجب می‌شود که توسعه زنجیره ارزش پایین‌دستی و میان‌دستی آروماتیک‌ها ضرورت بیشتری پیدا کند.
در نهایت می‌توان گفت مسئله اصلی در توسعه زنجیره ارزش آروماتیک‌ها عدم توسعه متوازن صنایع پایین‌دستی و میان‌دستی است؛ بخشی از واحدهای پایین‌دستی در حال حاضر توسعه پیدا کرده‌اند اما با مسئله کمبود مواد اولیه روبه‌رو هستند. به همین دلیل برنامه‌ریزی برای توسعه واحدهای میان‌دستی همچون اتیل‌بنزن و فنول/استون به جهت تأمین پایدار مواد اولیه صنایع پایین‌دستی در اولویت است.
منبع: گزارش پژوهشی اندیشکده اقتصاد مقاومتی با موضوع «ارزیابی الگوی توسعه زنجیره ارزش بنزن، تولوئن و زایلن‌ها در ایران»
انتهای پیام/ انرژی
