مسیر اقتصاد/ آژانس بین‌المللی انرژی[۱] (IEA) در سال ۱۹۷۴ میلادی پس از بحران نفتی ناشی از تقابل کشورهای عربی و رژیم جعلی صهیونیستی که منجر به افزایش بی سابقه قیمت نفت گردید، ایجاد شد. مأموریت و اهداف IEA حول محورهای امنیت انرژی و همکاری در سیاستگذای انرژی بود که ایجاد یک مکانیسم اقدام جمعی برای پاسخگویی موثر به اختلالات احتمالی در عرضه نفت را نیز شامل می‌شد. این چهارچوب در معاهده‌ای به نام «توافقنامه برنامه بین‌المللی انرژی» در مقر OECD در پاریس مستحکم شد.
اعضای موسس آژانس بین‌المللی انرژی، تعداد زیادی از کشورهای اروپایی، ژاپن، ترکیه، کانادا و آمریکا بودند که همگی در اثر شوک نفتی آن سال‌ها متضرر گشته بودند. در سال‌های بعد کشورهای دیگری از جمله فرانسه، استرالیا، نیوزیلند و کره جنوبی به این نهاد پیوستند، به طوری که امروزه ۳۰ کشور، عضو IEA هستند. ایجاد چنین نهادی در سه برهه تاریخی توانست در مقابل رخدادهای موثر در حوزه انرژی جهان، واکنش اثرگذاری در جهت منافع کشورهای غیرنفتی و واردکننده انرژی از خود نشان دهد؛ جنگ خلیج فارس در سال ۱۹۹۱، تخریب زیرساخت‌های نفتی خلیج مکزیک بر اثر طوفان‌های کاترینا و ریتا در سال ۲۰۰۵ و وقایع پس از انقلاب لیبی در سال ۲۰۱۱ میلادی.[۲]
متدولوژی محاسبات یارانه در گزارش‌های آژانس بین‌المللی انرژی
آژانس بین‌المللی انرژی در سایت رسمی خود، متدولوژی محاسبه یارانه سوخت‌های فسیلی را بیان کرده است[۳] که پرداختن به آن می‌تواند در تشخیص میزان اهمیت ارقام اعلامی از سوی این نهاد راهگشا باشد.
اولین نکته در این رابطه، توجه به این حقیقت است که چنانچه از عنوان گزارش‌های IEA پیداست، یارانه اعلامی از سوی این نهاد، یارانه «سوخت‌های فسیلی» است نه تمام یارانه بخش انرژی کشورها که این موضوع با ماهیت و ریشه‌های شکل‌گیری IEA نیز تناسب دارد. لذا در محاسبه و اعلام یارانه‌ها، سوبسیدی که در بسیاری از کشورها برای کاهش قیمت تمام شده انرژی‌های تجدیدپذیر و رقابتی کردن آن‌ها داده می‌شود، لحاظ نمی‌شود.
شیوه محاسبه یارانه در گزارش‌های IEA روش شکاف قیمتی است. این روش، حمایت یارانه‌ای دولت‌ها را تنها در انتهای زنجیره مصرف در نظر می‌گیرد، لذا مواردی مانند یارانه به بخش تحقیق و توسعه یا بخش تولید انرژی را شامل نمی‌شود. یارانه در روش شکاف قیمتی از فرمول زیر محاسبه می‌شود:
میزان مصرف شده * (قیمت مصرف کننده نهایی – قیمت مرجع) = یارانه
منظور از قیمت مصرف کننده نهایی، میانگین قیمت‌ها برای مصرف‌کنندگان مختلف (خانگی، صنعتی، عمومی و …) است که از داده‌های آژانس بین‌المللی انرژی و در صورت لزوم از منابع دولتی و گزارش‌های دیگر استخراج می‌شوند.
قیمت مرجع چگونه تعیین می‌شود؟
منظور از قیمت مرجع برای دو حالت صادرکنندگان انرژي و واردکنندگان انرژی متفاوت است. قیمت مرجع برای کشورهای صادرکننده برابر با قیمت‌های صادرات و فروش هر حامل در نزدیک‌ترین هاب و بازار بین‌المللی در نظر گرفته می‌شود (اختلاف هزینه‌های حمل و نقل و بیمه بین‌المللی با هزینه‌های توزیع و بازاریابی و هرگونه مالیات بر ارزش افزوده داخلی لحاظ می‌گردد). در این حالت یارانه انرژی معادل است با هزینه فرصت قیمت گذاری داخلی انرژی، کمتر از سطح بازار بین المللی که IEA آن را «یارانه ضمنی» می‌نامد.
برای کشورهای واردکننده انرژی قیمت مرجع برابر با قیمت خرید هر حامل در نزدیک‌ترین هاب و بازار بین‌المللی به علاوه هزینه حمل و نقل، بیمه، توزیع داخلی و مالیات بر ارزش افزوده است. سایر مالیات‌ها از جمله عوارض غیر مستقیم در قیمت مرجع در این محاسبه لحاظ نمی‌شود. از آنجایی که یارانه در این حالت، به دلیل فروش داخلی انرژی با قیمتی کمتر از قیمت وارداتی، نوعی هزینه مستقیم بودجه‌ای خواهد بود، غیرضمنی تلقی می‌شود. برای کشورهایی که علاوه بر تولید داخلی، بخشی از انرژی موردنیاز را وارد می‌کنند، برآورد میزان یارانه به صورت ترکیبی از هزینه فرصت و مخارج مستقیم (بودجه‌ای) انجام می‌شود.
برخلاف نفت، گاز و زغال سنگ، برق تبادل برون مرزی گسترده‌ای ندارد، بنابراین قیمت مرجع بین‌المللی قابل اعتمادی برای آن وجود ندارد. قیمت مرجع برق از میانگین سالانه بهای تمام شده بدست می‌آید که مبتنی بر قیمت‌های مرجع سوخت فسیلی نیروگاه‌ها و میانگین سالانه راندمان نیروگاه‌ها تعیین می‌شود (برای جلوگیری از تخمین بیش از اندازه، قیمت‌های مرجع برق با هزینه تراز شده یک نیروگاه سیکل ترکیبی محدود می‌گردد).
میانگین هزینه‌های توزیع و بازاریابی داخلی نیز در همه کشورها برابر با هزینه‌های آمریکا فرض می‌شود. جهت محاسبه هزینه‌های انتقال و توزیع برق برای بخش صنعتی و بخش خانگی به ترتیب هزینه ۱۵ دلار و ۴۰ دلار به ازای هر مگاوات ساعت در نظر گرفته می‌شود. برای گاز طبیعی و زغال سنگ، هزینه‌های حمل و نقل و توزیع داخلی بر اساس داده‌های حمل و نقل موجود برآورد می‌گردد. نکته‌ای که در محاسبات IEA تصریح شده این است که تمام محاسبات با استفاده از قیمت‌های محلی انجام شده و نهایتا نتایج با «نرخ ارز بازار» به دلار آمریکا تبدیل می‌شود.
آمار IEA در حوزه یارانه‌های انرژی قابل اتکا برای تصمیم‌گیری در کشور نیست
از مطالب بالا چند نکته را می‌توان نتیجه گرفت:
یک) گزارش‌های IEA متمرکز بر یارانه سوخت‌های فسیلی است، لذا در مقایسه یک کشور مصرف‌کننده سوخت‌های فسیلی (تولیدکننده یا واردکننده) با کشوری که سال‌ها انرژی‌های تجدیدپذیر را با حمایت و یارانه، توسعه داده است، کشور مصرف‌کننده سوخت فسیلی به وضوح یارانه بیشتری پرداخت می‌کند.
دو) در روش شکاف قیمتی، فقط یارانه بر مبنای قیمت نهایی مصرف‌کننده محاسبه می‌شود و حمایت‌هایی که در بخش‌های دیگر زنجیره تولید تا مصرف انجام شده، دیده نمی‌شود.
سه) بر اساس اذعان خود IEA، یارانه برای کشورهایی که تماما صادرکننده انرژی هستند، یارانه ضمنی است چراکه معادل هزینه فرصت از دست رفته صادرات است و با یارانه کشورهای واردکننده انرژی که یک هزینه مستقیم بودجه‌ای است، تفاوت ماهوی دارد. با وجود این، در گزارش‌ها و یادداشت‌های این نهاد، هنگام اعلام و مقایسه یارانه کشورها، به این موضوع اشاره‌ای نمی‌شود و مراجعه‌کنندگان به این مرجع نیز معمولا به آن توجه نمی‌کنند. شایان ذکر است، لزوما قیمت صادراتی یک حامل انرژی، معیار هزینه فرصت فروش داخلی آن نیست، بلکه ممکن است، در یک کشور، بکارگیری آن حامل در مسیرهای دیگر با ارزش افزوده بیشتر (زنجیره ارزش، صنایع، تزریق به میادین) هزینه فرصت واقعی باشد.
چهار) معیار قرار دادن قیمت‌های نزدیک‌ترین هاب بین‌المللی به عنوان قیمت مرجع، بدون توجه به امکانات و زیرساخت‌های صادرات و واردات کشورها، خطایی است که داده‌های حاصل را غیر واقعی می‌کند. چنانچه کشوری مانند ایران دارای خطوط انتقال گاز فرامرزی محدودی باشد که آن هم بر مبنای توافق دوجانبه با برخی کشورهای همسایه ایجاد شده است، تحقق صادرات گاز با قیمت یک هاب بین‌المللی ضربدر تمام حجم مصرف داخلی، کاملا غیر واقع‌بینانه است.
پنج) استفاده از «نرخ ارز بازار» برای تبدیل قیمت‌های محلی به دلار و مقایسه وضعیت کشورها، در کشوری مانند ایران با نرخ ارز بی‌ثبات و فزاینده، ارقامی را حاصل می‌کند که نشان‌دهنده میزان واقعی حمایت دولت و وضعیت واقعی مصرف انرژی نیست، بلکه نشان از کاهش قدرت خرید مصرف‌کنندگان در برابر انواع کالا و خدمات در کشور است.
توجه به این نکات می‌تواند میزان اثرپذیری کارشناسان و مسئولین از آمارهای آژانس بین‌المللی انرژی درباره یارانه انرژی ایران و مقایسه آن با سایر کشورها و مبنا قرار دادن آن در تصمیم‌گیری‌ها را تعدیل کند.
پینوشت:
[۱] International Energy Agency (IEA)
[۲] تاریخچه آژانس بین‌المللی انرژی
[۳] وبسایت آژانس بین‌المللی انرژی
انتهای پیام/ انرژی
