مسیر اقتصاد/ خلق پول بانکی همانند هر فعالیت اقتصادی دیگر، منافع و هزینه‌‌هایی دارد؛ برآیند این هزینه‌ها و منافع، حجم خلق پول بانک را مشخص میکند.
منافع خلق پول بانک عبارت از قدرت تخصیص پول، دسترسی سریع به منابع مالی و بهره‌ای است که روی تسهیلات پرداختی اخذ میشود. هزینه‌‌های خلق پول بانک نیز ناشی از هزینه تأمین ذخایر بانک مرکزی[۱] است.
اجزای اصلی پول و تغییرات آن
ذخایر بانک مرکزی نقش اساسی در خلق پول بانکها در نظام بانکداری مبتنی بر ذخیره جزئی ایفا میکند و در کنار پول رایج[۲] (اسکناس و مسکوک) و سپردههای بانکی[۳]، سه جزء اصلی پول است که در اقتصاد جریان دارد. پول رایج و ذخایر توسط بانک مرکزی خلق میشود و سپردههای بانکی که بخش اعظم پول مدرن (نقدینگی) را تشکیل میدهد، توسط بانک‌های تجاری و سایر مؤسسات سپرده‌‌پذیر به نقدینگی اضافه میشود.
ذخایر بانک مرکزی که در واقع بدهی بانک مرکزی است، پولی است که تنها میان بانکها با یکدیگر و با بانک مرکزی جریان دارد. همه بانکها نزد بانک مرکزی حساب‌هایی دارند که موجودی آن‌‌ها بیانگر ذخایر یا سپردههای بانک نزد بانک مرکزی است. هر تراکنش مالی که میان مشتریان دو بانک صورت میگیرد، علاوه‌بر حساب‌های مشتریان نزد بانکها، حساب‌های بانک‌های مزبور نزد بانک مرکزی را نیز دچار تغییر میکند.
علت نیاز بانکها به ذخایر
علت نیاز بانکها به ذخایر از دو جهت است. اولا ممکن است سپردههای خلق شده از سوی بانک که ناشی از پرداخت‌های بانک به اشخاص غیربانکی (بابت وام، بهره سپرده، جبران خدمات، …) است، به واسطه انتقال پول از سوی سپرده‌‌گذار به بانک دیگر (در اثر خرید کالا یا خدمت، پرداخت بدهی و …) از بانک خارج شود. در این صورت بانک مبدأ به بانک مقصد بدهکار میشود که تسویه بدهی تنها از طریق ذخایر بانک مرکزی صورت میگیرد. البته در طول روز جریانی از ورودی‌‌ها و خروجی‌‌ها میان بانکها وجود دارد و لذا در پایان روز چنانچه حجم خروجی‌‌ها از ورودی‌‌های یک بانک بیشتر باشد، برای تسویه بدهی خود نیازمند ذخایر خواهد بود.
علاوه‌بر این در برخی از کشورها بانکها موظف‌اند معادل درصدی از سپردههای خود نزد بانک مرکزی ذخیره نگه دارند (ذخیره قانونی).
راه‌های تامین ذخایر بانک مرکزی
بانکها از طرق متعددی می‌‌توانند ذخایر مورد نیاز خود را تأمین کنند. کم‌‌هزینه‌‌ترین راه برای کسب ذخایر، جذب سپرده است. با جذب سپرده، موجودی حساب نزد بانک مرکزی و یا موجودی صندوق بانک جذب‌کننده سپرده افزایش و معادل آن موجودی ذخایر یا صندوق بانک از دست‌دهنده کاهش می‌یابد. بر این اساس میان بانکها رقابتی در جذب سپردههای مردم وجود دارد. برخی از سپرده‌‌ها مثل سپردههای جاری و پس‌‌انداز هیچ هزینه‌‌ای برای بانک ندارد، اما برای جذب سپردههای سرمایهگذاری مدت‌‌دار، بانک می‌‌بایست سودی روی سپرده‌‌ها به سپرده‌‌گذار پرداخت کند.
راه دیگر تأمین ذخایر، استقراض از سایر بانکها در بازار بین بانکی است. چنانچه بانک نتواند ذخایر مورد نیاز خود را با جذب سپرده تأمین کند، می‌‌بایست از طریق بازار بین بانکی ذخایر مورد نیاز را بدست آورد. بازار بین بانکی بازاری است که بانکها ذخایر مازاد خود را به صورت کوتاه‌‌مدت (اغلب به صورت شبانه) به بانک‌هایی که با کسری ذخایر مواجه هستند، در مقابل پرداخت بهره وام می‌‌دهند.
اگر بانک نتواند ذخایر مورد نیاز خود را از بازار بین بانکی تأمین کند، باید از پنجره تنزیل بانک مرکزی استفاده کرده و به‌طور مستقیم از بانک مرکزی و در مقابل پرداخت بهره و ارائه وثیقه اقدام به استقراض ذخایر کند. چنانچه بانک نتواند از بانک مرکزی ذخایر استقراض کند، در نهایت مجبور به اضافه برداشت میشود که نرخ آن بسیار بالاتر از نرخ بهره در پنجره تنزیل بانک مرکزی است.
ذخایر بانک مرکزی چه تاثیری بر خلق پول بانکها دارد؟
بر این اساس اگرچه بانکها می‌‌بایست برای پاسخ به برداشت سپرده‌‌ها توسط مشتریان و تبعیت از نسبت سپرده قانونی بانک مرکزی ذخایری نگاه دارند، اما حجم ذخایر محدودیتی در خلق سپرده (پول) ایجاد نمی‌‌کند، چرا که بانکها می‌‌توانند در صورت نیاز از بانک مرکزی استقراض کنند (در چارچوب سیاست پولی مبتنی بر هدفگذاری نرخ بهره). به بیان دیگر عرضه ذخایر توسط بانک مرکزی در نرخ‌های تعیین شده نامحدود است و آنچه بر خلق پول بانک تأثیر میگذارد، نه محدودیت مقداری ذخایر بلکه هزینه تأمین آن است. البته بانک مرکزی می‌تواند در ارائه ذخایر سخت گیرانه هم عمل نماید.
فرآیند خلق پول جدید توسط بانکها یا به تعبیر دقیق‌تر «فراتر رفتن از سپردههای پیشینی»، به‌طور معمول فرآیندی تدریجی، جمعی و آرام است که در خلال آن، کنش جمعی و تقریباً مشابه بانکها در خلق پول جدید (بدون پشتوانه سپرده قبلی) بسیاری از محدودیت‌های پیش روی یک بانک در توسعه خلق پول را بلاموضوع می‌سازد.
در حقیقت قدرت خلق پول بانکها عمدتاً ناشی از همین رفتار مشابه جمعی و تدریجی است، گرچه یک بانک منفرد نیز می‌تواند اقدام به خلق پولی بیشتر از سپردههای خود کند، لیکن این فرآیند پرهزینه و دارای محدودیت‌هایی است که رفتار جمعی و گام‌به‌گام بانکها این هزینه‌ها و محدودیت‌ها را به‌طور جدی کاهش میدهد[۴].
بانکداری، که در ادبیات متعارف به اشتباه «واسطه‌گری وجوه» معرفی میشود، در معنای دقیق فرآیندی است که در آن بانکها معادل بدهی خود دارایی به‌دست می‌آورند. بانکها در ترتیبات امروزین، با فشردن دکمه کیبورد پول خلق می‌کنند، پولی که صرفاً یک ثبت عددی دال بر بدهی بانک است که در طرف بدهی ترازنامه بانکها جا میگیرد. در شرایط عادی، بانک این پول خلق شده را مصروف اکتساب دارایی میکند (وام‌دهی، سرمایهگذاری مستقیم، خرید دارایی مالی یا حقیقی و …). لذا بانکداری در معنای دقیق دلالت دارد بر «اکتساب دارایی از طریق خلق بدهی».
پینوشت:
[۱]central bank reserves
[۲]currency
[۳]bank deposits
[۴]. به عنوان مثال، مهمترین مانع در خلق پول جدید برای بانک که همان خروج سپردۀ ایجادشده از محل وام‌دهی و ابتلای بانک به کسری ذخایر است، در شرایط رفتار جمعی بانکها بلاموضوع شده و ورودی و خروجی بانکها در توازن قرار میگیرد.
منابع:
گزارش شماره ۱۵۵۱۴ مرکز پژوهش‌های مجلس
قسمتی از مقاله پول در اقتصاد مدرن۲ yon.ir/RPAZO
انتهای پیام/ نظام مالی
