به گزارش مسیر اقتصاد در یکی از مقالات منتخب پنجمین همایش سالانه اقتصاد مقاومتی تحت عنوان «بررسی پتانسیل‌های ایران در ترانزیت گاز بین کشورهای همسایه»، ظرفیت های سوآپ گاز کشورهای همسایه توسط ایران مورد بررسی قرار گرفته است.
در چکیده این مقاله که توسط حسین رنجگری کارشناس سیاست گذاری انرژی نوشته شده آمده است:
آذربایجان و ترکیه برای صادرات و ترانزیت گاز به اروپا، به میزان بیشتری گاز نیاز دارند که در این بین آن‌ها راهی به جز ایران در تامین این میزان گاز ندارند. در همین راستا، ایران می‌تواند از ظرفیت ترکمنستان در تامین کمبود گاز ترکیه و آذربایجان استفاده کند که این راهبرد با توجه به وجود زیرساخت خط لوله، سیاستی عملیاتی محسوب می‌شود که فقط نیاز به مدیریت ترانزیت گاز دارد. لازم به ذکر است که ترانزیت گاز، صرف نظر از منافع اقتصادی آن، نقش ایران را در تامین امنیت انرژی منطقه پررنگ‌تر خواهد کرد.
جهت انجام سوآپ گاز ترکمنستان با آذربایجان و ترکیه، می‌توان به دو صورت زیر اقدام کرد:
- احیای قرارداد خرید گاز از ترکمنستان و به تبع آن، خرید گاز به میزان سالیانه ۸ میلیارد مترمکعب از آن کشور و فروش سالیانه ۴ میلیارد متر مکعب آن به آذربایجان و ۴ میلیارد مترمکعب آن به ترکیه.
- ترکمنستان مستقیما بر سر حجم و قیمت گاز با آذربایجان و ترکیه وارد مذاکره شود و در این بین ایران، میزان گاز مورد توافق را عبور داده و در مقابل مبلغی تحت عنوان حق ترانزیت اخذ نماید.
همچنین در صورت احداث خط لوله IP، ایران می‌تواند ۱۰ میلیارد مترمکعب از ظرفیت بلااستفاده خط لوله را به سوآپ گاز از ترکمنستان به پاکستان اختصاص دهد. که در اینجا نیز سوآپ می‌تواند به هر دو صورت فوق انجام شود.
در ادامه به بررسی بعضی از قسمت های مهم این مقاله پرداخته خواهد شد:
سیاست دولت، مبنی بر جاگزینی گاز با فرآورده‌های نفتی موجب شده است، تا مصرف این حامل انرژی در سال‌های اخیر به شدت رشد کند و عملا گاز از ظرفیت بالایی در صادرات برخوردار نشود. اگرچه این سیاست به دلیل بالا بودن قیمت فرآورده نسبت به گاز و همچنین سهولت در انتقال آن، سیاستی منطقی به نظر می‌رسد ولی در کنار پیگیری آن باید کشور از ظرفیتی که شبکه سراسری گاز فراهم کرده است، نهایت استفاده را بکند. یکی از مهم‌ترین این ظرفیت‌ها امکان سوآپ گاز بین همسایگان توسط ایران است. پیشبرد سیاست انجام سوآپ علاوه بر ایجاد اشتغال و منافع اقتصادی، نقش کشورمان را در تامین امنیت انرژی منطقه پررنگ‌تر خواهد نمود. در این میان تنها کشوری که امکان سوآپ گاز از آن با زیرساخت‌های فعلی وجود دارد، کشور ترکمنستان است. از طرفی برخی از کشورهای همسایه مانند آذربایجان و ترکیه برای صادرات و ترانزیت گاز به اروپا، به میزان بیشتری گاز نیاز دارند که در این بین آن‌ها راهی به جز ایران در تامین این میزان گاز ندارند.
وضعیت تولید، مصرف و صادرات گاز در ترکمنستان
تولید گاز ترکمنستان در سال‌های اخیر با نوساناتی همراه بوده است، به طوری که تولید از ۵۶ میلیارد مترمکعب در سال ۲۰۰۳ به ۷۰ میلیارد مترمکعب در سال ۲۰۰۸، افزایش یافت ولی در سال بعد به دلیل انفجار در خطوط لوله آسیای مرکزی-روسیه، میزان تولید با سقوط ۴۰ درصدی روبرو شد. از سال ۲۰۱۰ به بعد، همزمان با شروع صادرات به چین، تولید تا سال ۲۰۱۵ روندی صعودی به خود گرفت، اما از سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۷، بدلیل توقف صادرات به روسیه و ایران، میزان تولید حدود ۱۴ درصد سقوط را تجربه کرد. طبق پیش‌بینی آژانس بین‌المللی انرژی، ترکمنستان تا سال ۲۰۲۳ به میزان ۱۸ میلیارد مترمکعب تولید خود را افزایش خواهد داد.
تقاضای گاز ترکمنستان، از ۱۳ میلیارد مترمکعب در سال ۲۰۰۳ به ۳۰ میلیارد مترمکعب تا سال ۲۰۱۷ افزایش یافته است، که این میزان مصرف، حدود نیمی از تولید گاز ترکمنستان را به خود اختصاص داده است. بخش عمده مصرف داخلی مربوط به بخش نیروگاهی و ساختمان است، اما دولت در نظر دارد تا با احداث پتروشیمی‌ها و کارخانه تولید [GTL[۱، مصرف گاز در بخش صنعت را در سال‌های آتی افزایش دهد. طبق پیش‌بینی آژانس، تقاضای گاز تا سال ۲۰۲۳ به میزان ۱۰ میلیارد مترمکعب افزایش خواهد یافت، که ۵ میلیارد مترمکعب آن خوراک واحدهای پتروشیمی، ۲ میلیارد مترمکعب آن صرف تولید GTL و ۳ میلیارد مترمکعب آن نیز به بخش نیروگاهی اختصاص خواهد یافت. پیش‌بینی می‌شود که واحدهای پتروشیمی و کارخانه تولید GTL تا اواسط سال ۲۰۱۹ به بهره‌برداری برسد.
صادرات گاز ترکمنستان به سال ۱۹۶۰ یعنی دوره حاکمیت اتحاد جماهیر شوروی برمی‌گردد. در این سال‌ها، روس‌ها با احداث خطوط لوله آسیای مرکزی، گاز ترکمنستان را به سایر جمهوری‌های کمونیستی انتقال می‌دادند. بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر، ترکمنستان از یک سو به همکاری با روسیه در ترانزیت گاز ادامه داد و از سوی دیگر در سال ۱۹۹۷ با احداث خطوط لوله ترکمنستان ایران، این کشور تامین گاز مناطق شمال شرقی ایران را متعهد شد.
میزان ترانزیت گاز ترکمنستان از طریق روسیه در سال ۲۰۰۸ به بیشترین مقدار خود در سال‌های گذشته یعنی ۴۰ میلیارد مترمکعب رسید. اما از سال ۲۰۱۰ به بعد، همزمان با احداث خطوط لوله آسیای مرکزی چین، میزان صادرات به روسیه به ۱۰ میلیارد مترمکعب کاهش یافت و در مقابل صادرات به چین با حجم ۱۵ میلیارد مترمکعب آغاز شد. ترکمنستان از سال ۲۰۱۰ به بعد سیاست جایگزینی روسیه با چین را در پیش گرفت، به طوری که صادرات به روسیه تا سال ۲۰۱۷ مرتبا کاهش یافت و بعد از این سال عملا متوقف شد ولی در مقابل صادرات به چین تا سال ۲۰۱۸ به ۳۵ میلیارد مترمکعب افزایش یافت. همچنین، این کشور به دلیل اختلاف بر سر قیمت گاز، صادرات به ایران را از سال ۲۰۱۷، متوقف کرد. طبق پیش‌بینی آژانس بین‌المللی انرژی، دست‌کم تا سال ۲۰۲۳، چین تنها مقصد صادراتی ترکمنستان باقی خواهد ماند و صادرات به این کشور با افزایش ۸ میلیارد مترمکعبی روبرو خواهد شد.
وضعیت تولید، مصرف و صادرات گاز در آذربایجان
تولید گاز آذربایجان در سال ۲۰۰۳ در حدود ۵ میلیارد متر مکعب بود، اما با ورود فاز اول میدان گازی شاه‌دنیز در سال ۲۰۰۷، تولید به ۱۶ میلیارد مترمکعب رسید. پیش‌بینی می‌شود که با توسعه فاز دوم شاه دنیز، تولید تا سال ۲۰۲۳ به ۳۲ میلیارد مترمکعب افزایش یابد.
مصرف گاز آذربایجان در سال ۲۰۰۳ بالغ بر ۸ میلیارد مترمکعب بود که ۴ میلیارد مترمکعب آن از طریق تولید داخلی تامین شده و به ۴ میلیارد مترمکعب دیگر آن از طریق واردات از روسیه و ایران پاسخ داده شده است. تقاضای گاز تا سال ۲۰۱۷ با شیب ملایمی افزایش یافته و به ۱۰ میلیارد مترمکعب رسید. پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۲۳، تقاضا به میزان ۳ میلیارد مترمکعب افزایش یابد.
آذربایجان تا سال ۲۰۰۷، واردکننده گاز از ایران و روسیه بود اما از سال ۲۰۰۷ به بعد با شروع بهره‌برداری از فاز اول میدان شاه دنیز، به یک کشور صادرکننده تبدیل شد. صادرات به ترکیه در سال ۲۰۰۷ با حجم ۳ میلیارد مترمکعب آغاز و تا سال ۲۰۱۷ به ۶ میلیارد مترمکعب افزایش یافت. صادرات به روسیه از سال ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۴ با حجم متوسط ۳ میلیارد مترمکعب در سال در جریان بود اما از سال ۲۰۱۴ به بعد صادرات به روسیه متوقف و در عوض صادرات به اروپا از طریق ترکیه، با حجم کمتر از یک میلیارد مترمکعب آغاز شد. پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۲۳ همزمان با اتمام پروژه خط لوله [TANAP[۲ صادرات به ترکیه و اروپا به ترتیب ۶ و ۱۰ میلیارد مترمکعب افزایش پیدا کند.
از مقایسه نمودارهای تولید، مصرف و صادرات گاز آذربایجان می‌توان نتیجه گرفت که این کشور برای تامین تقاضای داخلی و همچنین عمل به تعهدات قراردادهای فروش گاز در پروژه TANAP تا سال ۲۰۲۳ به حدود ۴ میلیارد مترمکعب گاز نیاز پیدا خواهد کرد. آذربایجان برای تامین این میزان گاز راهی به جز ایران و روسیه نخواهد داشت.
وضعیت واردات و مصرف گاز در ترکیه
مصرف گازطبیعی، طی یک دهه اخیر، سالیانه با رشد ۵ درصدی روبرو بوده است. حدود نیمی از مصرف گاز طبیعی مربوط به بخش نیروگاهی است و بخش‌های صنعت و ساختمان در رده‌های بعدی مصرف قرار می‌گیرند. پیش‌بینی می‌شود که ترکیه همچنان به رشد تقاضای خود ادامه دهد و میزان مصرف آن از ۴۰ میلیارد مترمکعب در سال ۲۰۱۶ به ۷۰ میلیارد مترمکعب در سال ۲۰۳۰ برسد.
واردات ترکیه از طریق خط‌لوله از کشورهای روسیه، آذربایجان و ایران صورت می‌گیرد و واردات LNG این کشور عمدتا از الجزایر و قطر تامین می‌شود. تا سال ۲۰۳۰، با افزایش واردات از طریق پروژه‌های TANAP و Turkish Stream، تقاضای داخلی به طور کامل تامین خواهد شد. همچنین، بعد از به بهره‌برداری رسیدن پروژه‌های فوق، ترکیه سالیانه ۲۶ میلیارد مترمکعب گاز را به اروپا صادر خواهد کرد. این موضوع نشان می‌دهد که ترکیه در دهه آتی به یکی از مسیرهای ترانزیت گاز به اروپا تبدیل خواهد شد.
سیاست پیشنهادی
ترکمنستان پتانسیل بالایی در تولید گاز دارد اما دسترسی مستقیم نداشتن به مراکز مصرف باعث شده است که این کشور نتواند از تمامی ظرفیت تولید خود استفاده کند. از طرفی آذربایجان جهت عمل به تعهدات در پروژه TANAP به ۴ میلیارد مترمکعب گاز تا سال ۲۰۲۳ نیاز پیدا خواهد کرد و ترکیه نیز تمایل به ترانزیت گاز بیشتری از منطقه به اروپا را دارد. در این میان امکانات فعلی خطوط لوله در ایران امکان دریافت ۸ میلیارد مترمکعب گاز از ترکمنستان و انتقال ۴ میلیارد مترمکعب آن به آذربایجان و ۴ میلیارد مترمکعب دیگر آن به ترکیه را فراهم می‌کند. این سیاست را می‌توان در قالب دو روش زیر پیگیری کرد:
- احیای قرارداد خرید گاز از ترکمنستان و به تبع آن، خرید گاز به میزان سالیانه ۸ میلیارد مترمکعب از آن کشور و فروش سالیانه ۴ میلیارد متر مکعب آن به آذربایجان و ۴ میلیارد مترمکعب آن به ترکیه.
- ترکمنستان مستقیما بر سر حجم و قیمت گاز با آذربایجان و ترکیه وارد مذاکره شود و در این بین ایران، میزان گاز مورد توافق را عبور داده و در مقابل مبلغی تحت عنوان حق ترانزیت اخذ نماید.
همچنین پاکستان نیز با کمبود شدید گاز مواجه می‌باشد که حتی با وارد مدار شدن خطوط لوله TAPI و IP این کمبود گاز جبران نخواهد شد. از این رو، این کشور نیز در گسترش واردات گاز با قیمت مناسب‌تر از LNG راهی جز ایران نخواهد داشت. بنابراین، در صورت احداث خط لوله IP، ایران می‌تواند بخشی از ظرفیت بلا استفاده خط لوله را به سوآپ گاز از ترکمنستان به پاکستان اختصاص دهد. که در اینجا نیز سوآپ می‌تواند به هر دو صورت فوق انجام شود.
پینوشت:
[۱] Gas to Liquid
[۲] Trans Anatolian Natural Gas Pipeline
انتهای پیام/ پنجمین همایش سالانه اقتصاد مقاومتی
