مسیر اقتصاد/ تقابل‌های ژئوپلیتیکی و اقتصادی در جهان از جمله تحریم نفتی ایران طی سال‌های اخیر وارد مرحله‌ای تازه شده است؛ مرحله‌ای که در آن قدرت‌های بزرگ نه‌فقط بر سر سیاست و امنیت، بلکه در حوزه‌های تجاری، فناوری و انرژی با یکدیگر رقابت می‌کنند. در قلب این تحولات، ایالات متحده تلاش می‌کند بحران تراز پرداخت‌های خود را که عمدتاً ناشی از کسری تجاری مزمن است، با تثبیت جایگاهش به‌عنوان تأمین‌کننده بالادست زنجیره‌های تولید جهانی و صادرات‌دهنده مواد خام و فناوری‌های کلیدی مدیریت کند.
ابعاد جهانی تحریم نفتی ایران در سایه سیاست انرژی آمریکا
آمریکا می‌داند که بازگرداندن مشاغل تولیدی کم‌درآمد از چین و دیگر کشورها به داخل عملاً امکان‌پذیر نیست؛ به همین دلیل روی تثبیت مزیت در بخش‌های بالادستی و فناوری متمرکز شده است.
برای پیشبرد این راهبرد، واشنگتن فشار تجاری شدیدی بر کشورهایی وارد می‌کند که بیشترین وابستگی را به بازار آمریکا دارند و با این کشور دارای تراز تجاری مثبت هستند؛ مهم‌ترین این کشورها چین است. آمریکا با افزایش تعرفه‌ها و تهدید به تشدید اقدامات تجاری، چین را وادار می‌کند به بازبینی در رویکرد اقتصادی‌اش فکر کند و به سمت میز مذاکره حرکت کند. در همین چارچوب، برخی کشورها مانند پاکستان نیز برای کسب امتیاز در مذاکرات تجاری با آمریکا، به فکر تغییر منابع تأمین انرژی‌شان افتاده‌اند. گزارش اخیر S&P Global نشان می‌دهد پاکستان به‌دنبال خرید نفت از ایالات متحده است تا از آن به‌عنوان ابزار چانه‌زنی در مذاکرات تعرفه‌ای احتمالی با دولت ترامپ استفاده کند[۱]؛ اقدامی که نشان‌دهنده وزن یافتن سیاست انرژی در بازی‌های ژئوپلیتیکی نوین است.
این تغییر شرایط بین‌المللی سبب شده آمریکا موضع سخت‌گیرانه‌تری نسبت به تحریم‌های نفتی ایران اتخاذ کند. چین که با بحران تعرفه‌ها و با موضوع همکاری با ایران مواجه است، ناگزیر وارد تنشی چندبعدی با آمریکا شده است. در این میان، ایالات متحده از سال ۲۰۲۴ با تصویب و تقویت زیرساخت‌های حقوقی نظیر قانون «توقف پناه دادن به نفت ایران» یا SHIP[۲]، دامنه تحریم‌ها را گسترش داده و حتی مدیران و خانواده‌های شرکت‌ها و پالایشگاه‌هایی را که نفت ایران را خریداری می‌کنند، هدف قرار داده است؛ اقدامی که سطح ریسک همکاری با ایران را برای بازیگران بازار انرژی به‌شدت بالا برده است.
کاهش واردات چین و الزام ایران به پذیرش ریسک پالایش و فروش نفت
در ماه‌های اخیر، شدت یافتن فشارها با تحریم دو پالایشگاه مستقل چینی از سوی آمریکا که به ترتیب در تاریخ‌های ۲۰ مارس و ۱۶ آوریل اعمال شده‌اند، آشکارتر شده است[۳][۴]. بر اساس گزارش موسسه کپلر، صادرات نفت ایران به چین که در ماه مارس به حدود ۱.۸ میلیون بشکه در روز رسیده بود، پس از این تحریم‌ها در ماه آوریل به ۱.۳ میلیون بشکه کاهش یافت[۵]. هرچند کپلر معتقد است این کاهش هنوز با انتظارات دولت ترامپ فاصله دارد، اما نکته مهم آن است که این وضعیت برای ایران ناپایدار است. به‌ویژه با اتمام دوره تعمیرات پالایشگاه‌های دولتی چین، ممکن است حاشیه سود پالایشگاه‌های مستقل کاهش یابد و آن‌ها یا به‌طور کامل از خرید نفت ایران منصرف شوند یا برای جبران ریسک بالاتر، تخفیف‌های بیشتری طلب کنند. از سوی دیگر، خود دولت چین نیز با شرایطی شکننده مواجه است و بیم آن می‌رود که دامنه تحریم‌ها به پالایشگاه‌های دولتی این کشور نیز سرایت کند.
تجربه ایران در مقاطع قبلی تحریمی نشان می‌دهد که خلاقیت در طراحی زنجیره صادرات نفت می‌تواند معادلات بازار را تغییر دهد. در گذشته، تحریم نفتکش‌ها چالشی اساسی برای صادرات نفت ایران بود؛ هیچ شرکت بین‌المللی حاضر نبود ریسک جابجایی نفت ایران را بر عهده بگیرد. ایران با خرید نفتکش‌ها و توسعه ناوگان حمل‌ونقل خود، این ریسک را به دوش کشید و توانست صادرات نفت را حفظ کند. امروز نیز شرایط مشابهی در انتهای زنجیره صادرات دیده می‌شود. پالایشگاه‌ها از ترس تحریم، از خرید نفت ایران عقب‌نشینی می‌کنند. بنابراین، ایران باید راهبرد مالکیت و اداره پالایشگاه‌های خارجی را در پیش گیرد و همان‌طور که حمل‌ونقل نفت را به دست گرفت، ریسک پالایش و فروش فرآورده‌ها را نیز خود بپذیرد تا وابستگی‌اش به تصمیمات بازیگران خارجی کاهش یابد.
پالایشگاه‌داری فراسرزمینی راهبردی برای عبور از تحریم نفتی ایران
مالکیت بر پالایشگاه‌های فراسرزمینی مزایای متعدد دیگری نیز به همراه دارد. نخست آنکه این مدل یک بازار پایدار و قابل اتکا برای نفت ایران فراهم می‌کند. ایران دیگر تنها صادرکننده نفت خام نخواهد بود، بلکه تأمین‌کننده فرآورده‌های نفتی نیز خواهد شد؛ فرآورده‌هایی که بازار جهانی آن‌ها متنوع‌تر است و تحریم‌پذیری کمتری دارند. دوم آنکه تعامل اقتصادی ایران با کشورهای میزبان افزایش می‌یابد. درآمد حاصل از فروش فرآورده‌ها می‌تواند صرف خرید کالاهای مورد نیاز ایران یا سرمایه‌گذاری در بازار محلی شود و بدین ترتیب، پیوندهای اقتصادی و سیاسی بین دو کشور تقویت می‌شود.
از منظر کشورهای میزبان نیز این راهبرد جذابیت‌های زیادی دارد. نخستین و مهم‌ترین مزیت برای آن‌ها، پایداری و تنوع‌بخشی به منابع تأمین انرژی است. بسیاری از این کشورها، به‌ویژه اقتصادهای در حال توسعه، در شرایطی هستند که به شدت به واردات انرژی وابسته‌اند و با توجه به تلاش آمریکا برای تبدیل شدن به صادرکننده بزرگ انرژی و استفاده از انرژی به‌عنوان ابزار فشار ژئوپلیتیکی، در موقعیتی شکننده قرار دارند. حضور یک سرمایه‌گذار خارجی مانند ایران که متعهد به تأمین مستمر نفت و فرآورده‌های نفتی باشد، نه‌تنها امنیت انرژی آن‌ها را تقویت می‌کند، بلکه ابزار چانه‌زنی ارزشمندی در مذاکرات اقتصادی و تجاری با آمریکا برایشان فراهم می‌آورد. به بیان دیگر، هرچه این کشورها تنوع بیشتری در سبد تأمین انرژی خود داشته باشند و از انحصار واردات از آمریکا یا متحدانش خارج شوند، در برابر فشارهای سیاسی و اقتصادی واشنگتن مقاوم‌تر می‌شوند.
علاوه بر این، ورود ایران به بازار پایین‌دستی کشور میزبان، به معنای تأمین نیازهای فرآورده‌ای آن بازار است؛ فرآورده‌هایی که برخلاف نفت خام، به‌سختی قابل رهگیری و تحریم هستند. حتی اگر پالایشگاه ایرانی تحریم شود، ردیابی مسیر نهایی فرآورده‌ها برای آمریکا بسیار دشوار خواهد بود، زیرا این محصولات وارد شبکه‌های توزیع داخلی یا منطقه‌ای می‌شوند و منشأ آن‌ها به‌راحتی قابل شناسایی نیست. این ویژگی به‌ویژه برای کشورهایی که تحت فشار آمریکا هستند، یک سپر حفاظتی ارزشمند در تأمین انرژی محسوب می‌شود و به آن‌ها امکان می‌دهد در مذاکرات با واشنگتن از موضعی قدرتمندتر ظاهر شوند.
در مجموع، راهبرد خرید پالایشگاه‌های خارجی برای ایران می‌تواند نقطه عطفی در سیاست انرژی کشور و عبور از تحریم نفتی باشد؛ راهبردی که با تقسیم هوشمندانه ریسک، از شکنندگی صادرات نفت خام عبور می‌کند و ایران را به بازیگری فعال‌تر و مقاوم‌تر در زنجیره جهانی انرژی تبدیل می‌کند. این رویکرد نه‌تنها یک سپر دفاعی در برابر فشارهای بین‌المللی است، بلکه به فرصتی برای گسترش تعاملات اقتصادی و سیاسی ایران در سطح جهانی تبدیل خواهد شد. ایران اگر بتواند تجربه موفق گذشته‌اش در بخش حمل‌ونقل نفت را این بار در بخش پالایش و توزیع تکرار کند، خواهد توانست حتی در دشوارترین دوران تحریم، سهم خود را از بازار انرژی جهان حفظ کند و برای اقتصاد ملی پشتوانه‌ای مطمئن فراهم آورد.
پی‌نوشت:
[۱] https://www.spglobal.com/commodity-insights/en/news-research/latest-news/refined-products/042925-pakistan-mulls-buying-us-crude-as-bargaining-tool-to-negotiate-trump-tariffs
[۲] https://www.congress.gov/bill/118th-congress/senate-bill/1829
[۳] https://www.state.gov/sanctioning-entities-purchasing-and-transporting-iranian-oil-to-further-impose-maximum-pressure-on-iran/
[۴] https://home.treasury.gov/news/press-releases/sb0090
[۵] https://www.kpler.com/blog/china-backs-off-peak-iranian-crude-buys-but-a-steep-drop-looks-unlikely
انتهای پیام/ دولت و حکمرانی
