مسیراقتصاد/ صنعت پتروشیمی به‌عنوان یکی از ارکان اصلی اقتصاد نفت‌پایه ایران، نقشی کلیدی در خلق ارزش افزوده، صادرات غیرنفتی و اشتغال‌زایی ایفا می‌کند. با وجود رشد کمّی قابل‌توجه در ظرفیت تولید طی سال‌های اخیر، چالش‌هایی در زیرساخت، سیاست‌گذاری و توسعه متوازن زنجیره ارزش مانع بهره‌برداری کامل از این ظرفیت‌ها شده است. این گزارش با مروری بر وضعیت موجود و مقایسه منطقه‌ای، به بررسی نقاط ضعف فعلی پرداخته و راهکارهایی برای اصلاح مسیر و توسعه پایدار این صنعت ارائه می‌دهد.
ظرفیت صنعت پتروشیمی کشور
در فاصله سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۲، ظرفیت صنعت پتروشیمی ایران از حدود ۶۳ به ۹۶ میلیون تن در سال افزایش یافته و رشدی نزدیک به ۴۷ درصد را تجربه کرده است. در سال‌های ابتدایی (۱۳۹۶ تا ۱۳۹۸)، این رشد به‌صورت تدریجی و با نرخ‌هایی حدود ۲.۸ درصد در سال اتفاق افتاد. اما در سال ۱۳۹۹، با بهره‌برداری از طرح‌های جهش دوم پتروشیمی،رشد چشمگیر ۲۳.۳۴ درصدی حاصل شد که ظرفیت را به ۸۳.۵۴ میلیون تن رساند.
این جهش نقطه عطفی در توسعه زیرساخت‌های صنعت پتروشیمی کشور به شمار می‌رود. در ادامه، طی سال‌های ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۲، رشد صنعت ادامه یافت اما با نرخ‌های ملایم‌تر بین ۲.۷۸ تا ۵.۹۴ درصد، که نشان‌دهنده ورود صنعت به مرحله بهره‌برداری و تثبیت ظرفیت‌های جدید است؛ هرچند مسائل زیرساختی و تأمین مالی همچنان از چالش‌های پیش روی توسعه پایدار این بخش به شمار می‌روند.
مهم‌ترین مشکلات زیرساختی صنعت پتروشیمی شامل ضعف در انتقال و تنوع خوراک، مکان‌یابی نامناسب واحدها، کمبود زیرساخت‌های صادراتی و ذخیره‌سازی و محدودیت منابع آبی در مناطق خشک است. این عوامل موجب کاهش بهره‌وری، افزایش هزینه‌های تولید و محدود شدن ظرفیت رقابتی کشور در بازارهای جهانی شده‌اند.
ظرفیت صنعت پتروشیمی در مقایسه با کشورهای منطقه
نمودار زیر که ظرفیت تولید سالانه پتروشیمی برخی کشورهای منطقه را نشان می‌دهد، حاکی از آن است که عربستان سعودی با ظرفیت بیش از ۱۰۳ میلیون تن، در صدر کشورهای منطقه قرار دارد. ایران نیز با ظرفیت حدود ۹۱ میلیون تن، جایگاه دوم را به خود اختصاص داده است. با این حال، فاصله میان این دو کشور صرفاً به اختلاف ظرفیت ختم نمی‌شود؛ بلکه عربستان با اتکا به سیاست‌های صنعتی منسجم، دسترسی پایدار به خوراک، زیرساخت‌های توسعه‌یافته، شرکت‌های پیشرو مانند سابک و حضور گسترده در بازارهای جهانی، موفق شده است جایگاهی فراتر از ظرفیت کمی برای خود تثبیت کند.
البته باید به این نکته نیز توجه داشت که در ارزیابی وضعیت توسعه صنعت پتروشیمی کشور، صرف تمرکز بر شاخص‌های کمی مانند ظرفیت تولید، تصویر دقیقی از جایگاه واقعی ایران در سطح منطقه ارائه نمی‌دهد. در این زمینه، بررسی الگوهای توسعه‌ای کشورهای پیشرو منطقه‌ای، به‌ویژه عربستان سعودی، از اهمیت بالایی برخوردار است. تجربه این کشور نشان می‌دهد که توسعه صنعت پتروشیمی صرفاً به‌معنای افزایش ظرفیت اسمی تولید نیست، بلکه وابسته به عواملی همچون تکمیل زنجیره ارزش، ارتقای بهره‌وری، توسعه زیرساخت‌های صادراتی و بهره‌مندی از نهادهای حرفه‌ای سیاست‌گذار و پشتیبان است.
در واقع، تمرکز بر شکل‌گیری خوشه‌های صنعتی، اولویت‌دهی به پروژه‌های راهبردی و توسعه همکاری‌های بین‌المللی در حوزه فناوری، مهم‌ترین عواملی بوده‌اند که مسیر توسعه پتروشیمی عربستان را متمایز ساخته‌اند. این تجربه می‌تواند به‌عنوان الگویی مهم برای بازنگری در سیاست‌گذاری صنعت پتروشیمی کشور مورد توجه قرار گیرد.
راهبرد نادرست توسعه صنعت پتروشيمي
صنعت پتروشیمی در ایران با چالش‌های ساختاری متعددی مواجه است که بخش مهمی از آن به انتخاب نادرست محل احداث واحدهای پتروشیمی باز می‌گردد. یکی از مسائل اساسی در این زمینه، عدم توجه کافی به دسترسی مناسب به خوراک مورد نیاز این صنعت است. بسیاری از واحدهای پتروشیمی در کشور در مناطق دور از منابع تولید خوراک همچون گاز طبیعی و میعانات گازی احداث شده‌اند، که این امر مستلزم ایجاد خطوط لوله طویل و پرهزینه برای انتقال خوراک به این واحدها بوده است.
از سوی دیگر، موضوع دسترسی به یوتیلیتی‌ها، به‌ویژه آب، نیز نادیده گرفته شده است. در حالی‌که صنایع پتروشیمی نیاز قابل‌توجهی به آب دارند، در ایران برخی از این واحدها در مناطق خشک و کم‌آب و حتی در مناطقی با پتانسیل بالای کشاورزی و دامداری احداث شده‌اند؛ تصمیمی که نه‌تنها منابع آب را با فشار بیشتری مواجه می‌سازد، بلکه تعارضات بخشی در بهره‌برداری از منابع را نیز تشدید می‌کند.
در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته، احداث صنایع پتروشیمی در نزدیکی منابع آب و زیرساخت‌های صادراتی همچون بنادر رایج است؛ اما در ایران فرآیند تولید و صادرات نیازمند انتقال مضاعف مواد اولیه و محصولات نهایی از نقاط دوردست به نواحی ساحلی است که هزینه‌های اقتصادی و زیست‌محیطی فراوانی را به همراه دارد.
در زمینه تأمین خوراک، گاز طبیعی به‌عنوان اصلی‌ترین منبع مصرفی در صنعت پتروشیمی کشور محسوب می‌شود. این در حالی است که کشور با ناترازی گاز مواجه است و این مشکل در سال‌های آتی در صورتی که روند فعلی ادامه یابد، شدت بیشتری خواهد یافت.
همچنین، بزرگ‌ترین چالش برای پروژه‌های پتروشیمی در دست احداث، تأمین منابع مالی است. به دلیل شرایط تحریمی و مشکلات موجود در ارتباط با سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی، تأمین منابع مالی برای این پروژه‌ها به یکی از مشکلات اصلی تبدیل شده است.
راهکارهای پیشنهادی برای توسعه پایدار صنعت پتروشیمی در ایران
اصلاح سیاست‌های مکان‌یابی: با همکاری نهادهای مرتبط، باید الگویی برای مکان‌یابی پتروشیمی‌ها تدوین شود که بر مبنای دسترسی به خوراک، آب، بازار و حمل‌ونقل باشد و احداث واحدهای جدید با این الگو منطبق گردد.
توسعه زیرساخت‌های یوتیلیتی: توسعه واحدها در مناطق خشک متوقف و تمرکز بر مناطق دارای منابع آبی یا استفاده از فناوری‌های بازیافت و نمک‌زدایی در اولویت قرار گیرد.
بازنگری در پروژه‌های پیشران: انتخاب پروژه‌ها باید مبتنی بر دسترسی به خوراک، مزیت اقتصادی و تحلیل بازار باشد، نه صرفاً معیارهای تئوریک ارزش افزوده.
انتهای پیام/ انرژی
