مسیر اقتصاد/ یکی از مباحث مهم در صنعت پتروشیمی هر کشور، وجود توازن در سبد تولید محصولات پایه است. اهمیت محصولات پایه از این جهت است که خوراک اصلی تولید تعداد بسیاری از مواد میان‌دستی و پایین‌دستی صنعت پتروشیمی هستند. این مواد نیز در ادامه زنجیره ارزش خود در تولید بسیاری از مواد گوناگون نقش دارند و در صنایع راهبردی همچون ساختمان‌سازی، خودروسازی، لوازم‌خانگی، نساجی و پزشکی استفاده می‌شوند.
افزایش ۸۸ میلیون تنی ظرفت تولید صنعت پتروشیمی در برنامه‌های توسعه
یکی از مزیت‌های صنعتی ایران، همواره صنعت پتروشیمی بوده و به‌واسطه وجود منابع عظیم هیدروکربوری، به توسعه این صنعت در کشور توجه ویژه‌ای شده است. ظرفیت اسمی صنعت پتروشیمی ایران طی شش برنامه توسعه از ۸ میلیون تن در سال ۱۳۶۷ به ۹۶.۳ میلیون تن در پایان برنامه ششم توسعه افزایش یافته[۱] اما رشد متوازنی نداشته است.
در برنامه چهارم توسعه، با توجه به اهمیت و توسعه میدان گازی پارس جنوبی، ضرورت استفاده از گاز طبیعی، عدم امکان صادرات گاز و در دسترس نبودن فناوری تولید ال‌ان‌جی[۲]، توسعه پتروشیمی‌های خوراک گازی در دستور کار قرار گرفت. متناسب با روند افزایشی تولید گاز طبیعی در کشور، توسعه واحدهای خوراک گازی طی برنامه پنجم و ششم نیز سرعت گرفت.
در نتیجه استفاده از گاز طبیعی ارزان‌قیمت در کنار هزینه کمتر ساخت پتروشیمی‌های خوراک گازی با سود دهی بیشتر نسبت به پتروشیمی‌های خوراک مایع و عدم تنظیم‌گری دولت برای سرمایه‌گذاران، سبب افزایش تولید محصولات پتروشیمی مانند متانول و اوره و کمبود تولید محصولاتی همچون پروپیلن شده است.
مسائل سبد محصولات پایه پتروشیمی ایران
نتیجه توسعه خوراک محور صنعت پتروشیمی ایران، عدم توازن سبد محصولات پایه بوده است. مسئله کمبود یا مازاد تولید برخی محصولات پایه پتروشیمی به‌واسطه رویکرد توسعه ایران، در مقایسه با سبد محصولات پایه پتروشیمی جهان نیز مشهود است.
به‌صورت کلی، یکی از شاخص‌های مهم جهت بررسی سبد محصولات پتروشیمی، مقایسه آن با سبد محصولات پایه تولید شده در جهان است. همان‌طور که در نمودار مشخص است، سهم متانول در سبد محصولات پایه ایران بیش از ۴۰ درصد است. در حالی که این میزان در سبد محصولات جهانی، تنها ۱۶ درصد است. همچنین، مقایسه سهم پروپیلن در سبد محصولات پایه پتروشیمی ایران و جهان قابل تأمل است. در شرایطی که ۱۷ درصد از سبد محصولات پایه پتروشیمی جهان را پروپیلن تشکیل می‌دهد، سهم این ماده پایه پتروشیمی در سبد ایران تنها ۴ درصد است.
از نقطه‌قوت تا خلأ راهبردی؛ تمرکز بیش از حد بر متانول
این موضوع حائز اهمیت است که عدم توازن سبد محصولات پایه پتروشیمی و کمبود تولید، به‌معنای مازاد تولید دیگر محصولات پایه پتروشیمی نیست؛ اتیلن، یکی از مهم‌ترین هیدروکربن‌های غیر اشباع، در تولید پلاستیک‌ها، الیاف و حلال‌ها استفاده می‌شود و دومین سهم بزرگ را در سبد جهانی محصولات پایه پتروشیمی دارد. ایران نیز متناسب با استفاده از خوراک اتان، ظرفیت قابل توجهی برای تولید اتیلن ایجاد کرده است. بیشتر اتیلن کشور صرف تولید پلی‌اتیلن می‌شود که یکی از پر مصرف‌ترین پلیمرها در صنایع گوناگون است.
نقطه قوت دیگر سبد محصولات پتروشیمی ایران آمونیاک است که در تولید کودهای شیمیایی، منسوجات، داروسازی و مواد منفجره استفاده می‌شود و از جهت حفظ امنیت غذایی کشور اهمیت دارد. اما ضعف اصلی سبد محصولات پتروشیمی ایران، در حوزه پروپیلن، متانول و محصولات پایه آروماتیک است. بیشترین حجم تولید سبد ایران به متانول اختصاص دارد. با اینکه حجم قابل توجهی از متانول ایران صادر می‌شود، برای افزایش تولید متانول به ۴۰ میلیون تن تا سال ۱۴۱۲ برنامه‌ریزی شده است.[۳] در صورت بهره برداری از طرح‌های پیش‌رو ایران با انباشت مازاد تولید این محصول روبه‌رو خواهد شد.
پروپیلن مغفول، آروماتیک‌ها کم‌رمق؛ خلأهای توازن در زنجیره ارزش پتروشیمی
پروپیلن، سومین محصول پایه پتروشیمی پرمصرف در جهان و یکی از محصولات میانی مهم است که در تولید محصولات پلاستیکی و مواد شیمیایی استفاده می‌شود. در ایران نه‌تنها تولید پروپیلن مغفول مانده است بلکه به زنجیره ارزش آن نیز کمتر بها داده شده است. به همین علت حدود ۵۰ درصد از ارزش واردات ۲ میلیارد دلاری محصولات پتروشیمی را محصولات زنجیره پروپیلن تشکیل می‌دهد. با توجه به وجود منابع عظیم هیدروکربوری در کشور، تولید اکثر این محصولات در کشور توجیه اقتصادی دارد و تنها نیازمند تأمین پایدار خوراک پروپیلن است.
علاوه بر پروپیلن، سهم آروماتیک‌ها نیز در سبد محصولات پایه ایران، کمتر از سبد محصولات پایه جهانی است. ترکیبات آروماتیک شامل بنزن، تولوئن و زایلن‌ها هستند که در تولید شوینده‌ها، رنگ‌ها، رزین‌ها، لاستیک‌ها و مواد پلاستیکی استفاده می‌شوند. اگر چه ایران با ظرفیت تولید ۲.۸ میلیون تن محصولات آروماتیکی یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان این محصولات در منطقه جنوب غرب آسیا محسوب می‌شود ولی در تولید برخی محصولات میانی و پایین‌دستی این زنجیره‌ها کمبود تولید ناشی از عدم برنامه‌ریزی صحیح دارد.
حرکت به‌سمت توازن سبد محصولات پایه پتروشیمی
در حال حاضر، نزدیک به ۷۰ درصد از واردات پتروشیمی کشور قابلیت تولید اقتصادی در داخل را دارد؛ اما تحقق این ظرفیت بالقوه نیازمند تأمین پایدار خوراک متنوع، و جهت‌گیری راهبردی سرمایه‌گذاری‌ها است. در کنار محدودیت‌های ناشی از تحریم و کمبود منابع مالی، نبود برنامه‌ریزی بلندمدت بر اساس نیاز بازار داخلی و روندهای جهانی، چالش اصلی صنعت پتروشیمی کشور به‌شمار می‌رود.
برای عبور از این چالش، لازم است سیاست‌گذاری‌ها با تمرکز بر آینده‌پژوهی، اولویت‌بندی زنجیره‌های دارای ارزش افزوده بالا، و مشوق‌های هدفمند سرمایه‌گذاری تدوین شوند. همچنین توقف طرح‌هایی که منجر به تعمیق ناترازی سبد تولید می‌شوند، اقدامی ضروری برای جلوگیری از اتلاف منابع و تشدید مشکلات موجود است.
در این میان، توسعه متوازن زنجیره پروپیلن به‌دلیل سهم بالای آن در واردات و اهمیت آن در صنایع پایین‌دستی، باید در کانون توجه قرار گیرد. حرکت به‌سمت پتروشیمی‌های خوراک مایع و تنوع‌بخشی به منابع خوراک نیز می‌تواند نقش مؤثری در اصلاح ترکیب تولید محصولات پایه ایفا کند و زمینه را برای تکمیل زنجیره ارزش در داخل کشور فراهم آورد.
پی‌نوشت:
[۲] LNG
[۳] کتاب پتروشیمی سال ایران ۱۴۰۲
انتهای پیام/ انرژی
