مسیر اقتصاد/ توسعه شهری فرآیندی پیچیده و چندوجهی است که به طور قابل توجهی بر کیفیت زندگی، پایداری محیط‌زیست و پویایی اقتصادی شهرها مؤثر است. در حوزه شهرسازی الگوهای مختلفی برای توسعه شهرها وجود دارند که بعضا منجر به شکل‌گیری دوگانگی و چارچوب‌های فکری متفاوتی شده است؛ پارادایم شهرِ پراکنده (Sprawl) و شهرِ فشرده (Compact) نمونه بارزی از این تقابل در ادبیات شهرسازی است. در این گزارش گونه‌شناسی الگوهای توسعه شهری بررسی خواهد شد. همچنین پاسخ به اینکه این الگوها با چه شاخص‌هایی قابل قیاس هستند؟ و الگوی بهینه توسعه شهر چیست؟ دنبال خواهد شد.
گونه‌شناسی الگوهای توسعه شهرسازی کدامند؟
شکل شهر یا الگوی توسعه شهر محصول تکامل تاریخی است و در عین حال می‌تواند نتیجه سیاست‌گذاری هم باشد. مراد از مفهوم توسعه شهر در اینجا همان حکمرانی زمین و برنامه‌ریزی فضایی یا کالبدی در مقیاس کلان است. بطور کلی سه نوع الگوی اصلی توسعه شهرسازی وجود دارد که از یکدیگر متمایزند و شامل شهر فشرده[۱]، شهر چندمرکزی[۲] و شهرپراکنده[۳] می‌شود.
شهرسازی فشرده؛ یک سیاست محتاطانه مهار شهری برای جلوگیری از گسترش محدوده شهر، تخریب منابع طبیعی و تضعیف حیات شهرها است. برای دستیابی به این هدف، ساخت‌وسازها و توسعه‌های جدید از طریق بازآفرینی، توسعه میان‌افزا یا توسعه مجدد به سمت داخل شهر هدایت می‌شوند.
شهرسازی چندمرکزی؛ مبتنی بر سیاست خوشه‌بندی شهرها و عملکرد آنهاست تا از مضرات شهرسازی تصادفی و تخریب منابع طبیعی جلوگیری کند. این الگو اغلب با سیاست‌های برنامه‌ریزی فضایی مانند باغ شهرها یا توسعه حمل‌ونقل محور دنبال می‌شود. در این الگو ساخت‌وسازهای جدید در بافت شهری موجود یا نزدیک ایستگاه‌های راه‌آهن رخ می‌دهد که به انگیزه‌های بیشتر برای افزایش تراکم در گره‌های حمل‌ونقل منجر خواهد شد.
شهرسازی پراکنده؛ یک سیاست متهورانه گسترش شهری برای اجازه دادن و تشویق به لذت بردن از زندگی در اراضی بلافصل شهر و مناطق حومه‌ای است. استدلال این الگو این است که چرا شهروندان باید مجبور شوند در شهرهای شلوغ زندگی کنند در حالی که فضای کافی در اطراف شهر وجود دارد؟ در نتیجه این الگو ساخت‌وسازهای جدید در امتداد جاده‌های موجود با تراکم کم اتفاق می‌افتد. بیشتر توسعه‌ها در این الگو خانه‌های تک‌خانواری مستقل یا خانه‌های دوم است. این الگو نتیجه سیاست‌های تحریک کننده نظیر استفاده از خودروهای شخصی (مانند تأمین زیرساخت‌های جاده‌ای) و مالکیت خانه است.
در تصویر زیر خط آسمان هر یک از الگوهای توسعه شهرسازی به نمایش در آمده است:
هر یک از سناریوهای شهر فشرده، چند مرکزی و پراکنده برای ۵ منطقه شهری در اروپا به لحاظ فضایی مشخص شده است؛
شاخص‌های مقایسه ۳ الگوی اصلی توسعه شهری بر اساس پارادایم توسعه پایدار
در مباحثه‌های انجام شده برای مقایسه الگوهای توسعه شهری، برخی کارشناسان فقط از شاخص «هزینه‌های زیرساخت» برای انتخاب الگوی بهینه استفاده می‌کنند. این در حالی است که شاخص‌های متعددی از منظر توسعه پایدار (در ابعاد محیط زیستی، اجتماعی و اقتصادی) برای مقایسه این الگوها وجود دارد. مطابق با جدول زیر، شاخص‌های مؤثر بر هر یک از الگوها از منظر توسعه پایدار استخراج شده است. بر اساس شواهد و مطالعات پیشین هر شاخص در مقیاس پنج درجه‌ای ارزیابی شده است (+ +، +، +/–، –، – –). علامت (+ + یا – –) به وضعیت خیلی خوب یا خیلی بد این شاخص در الگوی مدنظر اشاره دارد. وزن (+/–) نیز به معنای یافته‌های متناقض در مطالعات پیشین و نیاز به مطالعه جدید است.
کدام الگوی توسعه شهری مطلوب تر است؟
مقایسه هر یک از الگوها، پیچیدگی‌ها و مبادلات ذاتی توسعه شهری را نشان می‌دهد. هر الگو مزایا و چالش‌های متمایزی دارد و به نظر می‌رسد هیچ یک از آنها به تنهایی راه‌حل جامعی برای پاسخ به نیازهای متنوع ساکنان شهری ارائه نمی‌دهد. قبل از انتخاب الگوی مناسب برای توسعه هر شهر باید به چند سؤال پاسخ داده شود؛ کدام شکل شهرنشینی با توجه به اهداف سیاستی موجود در منطقه مورد نظر سودمندتر به نظر می‌رسد؟ کدام شاخص‌ها در بستر شهر مورد نظر اولویت بیشتری دارند (مالکیت خانه، مسکن ارزان قیمت، مصرف زمین، مصرف انرژی، آسیب‌های اجتماعی، فرهنگ و سنت غیره)؟ تنها زمانی که پاسخ به این سؤالات آشکار شد می‌توان الگوی متناسب با توسعه شهر مورد نظر را اتخاذ کرد. اما در عین حال می‌توان بر اساس شاخص‌هایی که استخراج شده هر یک از الگوها را مقایسه کرد. مثلا در الگوی پراکنده و چندمرکزی نسبت به الگوی فشرده امکان پاسخ به تقاضای مسکن بیشتر است. در عین حال الگوی پراکنده نسبت به الگوی فشرده و چندمرکزی زمین بیشتری مصرف می‌کند. همچنین هزینه‌های حمل‌ونقل و مصرف انرژی در الگوی فشرده و چندمرکزی بهینه‌تر هستند.
به طور کلی، آنچه به نظر می رسد این است که «راه حل واحدی برای همه شهرها» وجود ندارد و با توجه به رویکرد سیاستگذار، برنامه‌ریزی برای شهرها صورت می پذیرد. ممکن است از منظر سیاستگذار صرفا درآمد مالیاتی معیار اصلی برنامه‌ریزی شهری باشد و الگوی شهر فشرده پایه‌ریزی گردد یا از منظر سیاستگذار دیگری مسکن ارزان قیمت معیار اصلی باشد و الگوی شهر پراکنده پایه‌ریزی شود. با توجه به اتخاذ رویکردها باید برای پیامدهای آن نیز برنامه‌ریزی صورت پذیرد. در هر صورت می‌بایست نکات زیر در برنامه‌ریزی‌ها مورد توجه قرار گیرد؛
- استفاده پایدار از زمین یک مسئولیت مشترک است و انحصاری نیست، بنابراین الگوی شناسایی شده باید با همه بازیگران و کنشگران مرتبط به اشتراک گذاشته شود.
- فرهنگ و سنت مهم است. به عنوان مثال، اگر مسکن خانوادگی و مالکیت خانه یک سنت فرهنگی باشد می‌تواند باعث انتخاب الگوی شهر پراکنده شود.
- برنامه ریزی فضایی و حکمرانی زمین می‌تواند نقش مهمی در دستیابی به استفاده پایدارتر از زمین با توجه به اهداف و منافع رقابتی ایفا کند.
پی‌نوشت:
[۱] Compact City
[۲] Polycentric City
[۳] Sprawl City, Diffuse City
[۴] Accessibility
[۵] (sub)national spatial planning
[۶] territorial governance
منبع:
Cotella, G., Evers, D., Janin Rivolin, U., Berisha, E., & Solly, A. (2020). ESPON SUPER–Sustainable Urbanisation and land-use Practices in European Regions. A GUIDE TO SUSTAINABLE URBANISATION AND LAND-USE.
انتهای پیام/ مسکن
