مسیر اقتصاد/ بهره‌وری انرژی (energy efficiency) در حال حاضر جایگاه مهمی در دستور کار سیاست عمومی اکثر کشورها دارد. اهمیت بهره‌وری انرژی به عنوان یک هدف سیاسی با رقابت تجاری و صنعتی، مزایای امنیت انرژی و محیط زیست مرتبط است. علی‌رغم علاقه سیاست‌گذاران به این حوزه و گزارش‌ها و کتب بسیار زیادی که در موضوع «بهره‌وری انرژی» نوشته شده است، توجه کمی به تعریف دقیق این واژه شده است.
بهره‌وری انرژی یک اصطلاح عمومی است و هیچ معیار کمی صریحی برای آن وجود ندارد. برای تعیین کمیت تغییرات در بهره‌وری انرژی، باید به یک سری شاخص تکیه کرد. به طور کلی، بهره‌وری انرژی به استفاده از انرژی کمتر برای تولید همان مقدار خدمات یا خروجی مفید اشاره دارد. به عنوان مثال، در بخش صنعتی، بهره‌وری انرژی را می‌توان با مقدار انرژی مورد نیاز برای تولید یک تن محصول اندازه‌گیری کرد.
بهره‌وری انرژی اغلب با نسبت ساده (خروجی مفید یک فرآیند تقسیم بر انرژی وارد شده به یک فرآیند) محاسبه می‌شود. مسئله مهم چگونگی تعریف دقیق خروجی مفید و انرژی وارد شده است که به نوبه خود باعث ایجاد تعدادی ملاحظات روش شناختی می‌شود که اغلب در مطالعات نادیده گرفته می‌شوند. برای بررسی تغییرات در بهره‌وری انرژی می‌توان از تعدادی شاخص استفاده کرد که به چهار گروه اصلی تقسیم می‌شوند:
- ترمودینامیکی: شاخص‌های بهره‌وری انرژی که کاملاً (خروجی مفید فرآیند و انرژی وارد شده به فرآیند) بر اندازه‌گیری‌های حاصل از علم ترمودینامیک متکی هستند. برخی از این شاخص‌ها نسبت‌های ساده و برخی پیچیده هستند که مصرف واقعی انرژی را به یک فرآیند ایده‌آل مرتبط می‌کنند.
- فیزیکی-ترمودینامیکی: شاخص‌های ترکیبی هستند که در آن انرژی وارد شده به فرآیند در واحدهای ترمودینامیکی و خروجی مفید فرآیند با واحدهای فیزیکی اندازه‌گیری می‌شود و این شاخص‌ها ارائه خدمات فرآیند را اندازه‌گیری می‌کنند. به عنوان مثال انرژی مصرف شده برای تولید یک تن فولاد (بهره‌وری فیزیکی تولید) یا برای جابجایی یک کیلومتر مسافر شاخص‌های فیزیکی-ترمودینامیکی هستند.
- اقتصادی-ترمودینامیکی: شاخص‌های ترکیبی هستند که در آن خروجی مفید فرآیند (خدمات) براساس ارزش‌گذاری اقتصادی اندازه‌گیری می‌شود. انرژی وارد شده به فرآیند، مانند شاخص‌های ترمودینامیکی و فیزیکی-ترمودینامیکی، بر حسب واحدهای ترمودینامیکی اندازه‌گیری می‌شود.
- اقتصادی: این شاخص‌ها تغییرات بهره‌وری انرژی را صرفاً بر حسب ارزش اقتصادی اندازه‌گیری می‌کنند. یعنی هم انرژی وارد شده به فرآیند و هم خروجی مفید فرآیند (خدمات) به صورت قیمتی مشخص می‌شوند.
ارزیابی بهره‌وری انرژی نیازمند استفاده از شاخص‌های مختلف است
بنابراین برای بهبود بهره‌وری انرژی به مجموعه‌ای از سیاست‌ها نیاز است. ابزارهای سیاستی، از مقرراتی که فناوری‌های خاص را هدف قرار می‌دهند تا سازوکارهای بازار را شامل می‌شود. در فرآیند توسعه سیاستی، بهره‌وری انرژی نیاز به ارزیابی در سطوح مختلف، از جمله ارزیابی بهبود بهره‌وری در صنایع هدف تا نظارت بر عملکرد بهره‌وری انرژی در سطح کشوری دارد. این بدان معناست که برای دستیابی به اهداف مشابه باید از تعاریف مختلف بهره‌وری انرژی و روش‌های مختلف استفاده شود. انتخاب شاخص و روش ارزیابی بستگی به هدف و سطح ارزیابی دارد.
پس از انتخاب روش و شاخص ارزیابی تحلیل انجام می‌پذیرد. باید به این نکته توجه داشت که ممکن است با استفاده از روش‌ها و شاخص‌های مختلف، نتایج متفاوتی از ارزیابی حاصل شود. با توجه به این نکته، صرفاً براساس یک شاخص نمی‌توان وضعیت کلی سیستم، صنعت یا حتی اقتصاد یک کشور را تحلیل کرد. یکی از بهترین نمونه‌ها برای نشان دادن این مسئله شاخص شدت انرژی است.
شدت انرژی میزان وابستگی اقتصاد به انرژی را نشان می‌دهد
شاخص شدت انرژی که یک کمیت اقتصادی-ترمودینامیکی است و از مصرف انرژی یک کشور تقسیم بر تولید ناخالص داخلی (GDP) محاسبه می‌شود. به طور کلی ذهنیت این است که هرچه یک اقتصاد به ازای هر واحد GDP انرژی کمتری مصرف کند، از نظر انرژی سودمند یا بهره‌ورتر است، با این حال این گزاره درست نیست. مهمترین استفاده از نسبت شدت انرژی در ارتباط با وابستگی اقتصاد یک کشور به انرژی است. به همین علت با مقایسه شدت انرژی دو کشور نمی‌توان به نتیجه‌گیری درستی از لحاظ بهره‌وری اقتصاد رسید.
برای مثال شدت انرژی در سال ۲۰۱۸ در کشور افغانستان معادل ۰.۵ کیلووات ساعت بر دلار، در ایران ۲.۲۱ کیلووات ساعت بر دلار و برای کانادا ۲.۴۴ کیلووات ساعت بر دلار برآورد شده است. اما این به معنی بهره‌وری بیشتر اقتصاد افغانستان نسبت به ایران و کانادا نیست. همچنین مقایسه شدت انرژی در یک کشور در دو بازه زمانی برای بررسی بهره‌وری انرژی ممکن است دچار خطا باشد. به عنوان نمونه شدت انرژی یک کشور با جایگزینی انرژی با نیروی کار می‌تواند افزایش یابد که به معنی کاهش بهره‌وری انرژی نیست. بنابراین برای بررسی بهره‌وری در یک بخش، صنعت یا یک کشور تنها به نتایج حاصل از یک شاخص نمی‌توان اتکا کرد.
منبع:
برگفته از گزارش ارزیابی وضعیت بهره‌وری نیروگاه‌های حرارتی کشور و راهکارهای افزایش آن؛ اندیشکده اقتصاد مقاومتی
انتهای پیام/ انرژی
