به گزارش مسیر اقتصاد شاخص توسعه انسانی (Human Development Index)، معیاری است که از سال ۱۹۹۰ میلادی (۱۳۶۹ هجری شمسی) توسط برنامه توسعه سازمان ملل (UNDP) مورد استفاده قرارگرفته است. این سازمان طی این سال ها به صورت سالانه، اقدام به انتشار گزارش های خود در این خصوص کرده است.
اهمیت این شاخص به دلیل فاصله گرفتن از دیدگاه اقتصادی که فقط بر تولید تأکید دارد و جایگزین کردن دیدگاه دیگری که انسان مدار است، می باشد. در این راستا عوامل متعددی باعث شد که شاخص توسعه انسانی جایگزین درآمد سرانه گردد؛ از آن جمله می توان به لزوم پرورش استعدادها برای نیل به پیشرفت و رفاه اقتصادی و بهبود بخشیدن کیفیت زندگی اشاره داشت. این نگرش از یک طرف به پرورش قابلیت ها می انجامد و از طرف دیگر به شیوه به کارگیری این توانایی ها می پردازد.
این شاخص مبتنی بر این ایده اساسی است که لازمۀ دستیابی به زندگی بهتر علاوه بر داشتن درآمد بالاتر، پرورش و بسط استعدادها و ظرفیت های انسانی است. شاخص توسعه انسانی در صدد اندازه گیری متوسط دستیابی در یک کشور به سه بعد اساسی توسعه انسانی است که این ابعاد عبارتند از زندگی طولانی توأم با سلامتی، دانش و رفاه اقتصادی.
لازم به ذکر است شاخص توسعه انسانی بر اساس معیارهایی چون امید به زندگی، کیفیت نظام آموزشی، دسترسی به امکانات و خدمات اجتماعی، درآمد واقعی و درآمد سرانه ملی محاسبه می‌شود. همچنین این شاخص ارقامی از صفر تا یک را دربر می‌‌‌‌گیرد که هر چه این رقم برای یک کشور بیشتر باشد، دلالت بر توسعه یافتگی بیشتر آن کشور در حوزه انسانی دارد.
بر اساس تقسیم بندی برنامه توسعه سازمان ملل:
- اگر شاخص توسعه انسانی بین ۰ تا ۰.۵۵ باشد کشور در مرحله پایین توسعه انسانی (LOW HUMAN DEVELOPMENT) است.
- اگر شاخص توسعه انسانی بین ۰.۵۵ تا ۰.۷ باشد کشور در مرحله متوسط توسعه انسانی (MEDIUM HUMAN DEVELOPMENT) است.
- اگر شاخص توسعه انسانی بین ۰.۷ تا ۰.۸ باشد کشور در مرحله بالای توسعه انسانی (HIGH HUMAN DEVELOPMENT) است.
- اگر شاخص توسعه انسانی بین ۰.۸ تا ۱ باشد کشور در مرحله خیلی بالای توسعه انسانی (VERY HIGH HUMAN DEVELOPMENT) است.
کشور ایران در رتبه بندی شاخص توسعه انسانی از رده ۱۰۱ در سال ۲۰۰۴ به رتبه ۶۹ در سال ۲۰۱۵ رسیده است که نشان از بهبود شاخص های آموزش، درآمد سرانه و بهداشت در بین افراد جامعه دارد. براساس آخرین رتبه بندی گزارش سالانه توسعه انسانی، میانگین امید به زندگی در ایران ۷۵٫۶ سال، میانگین سال های تحصیل ۸٫۸ سال و میانگین درآمد سرانه خانوار ۱۶٫۳۹۵ دلار می باشد و شاخص توسعه انسانی ایران نیز برابر با ۰٫۷۷۴ است.
در همین زمینه اسحاق آل حبیب، سفیر و معاون نمایندگی جمهوری اسلامی ایران در سازمان ملل، خاطر نشان می کند: با وجود سیاست های تحریمی ناعادلانه و برغم مواجهه با موانع خارجی از جمله جنگ با توجه به گزارش توسعه انسانی سازمان ملل، ایران یکی از بهترین اجراها در سطح جهانی را در زمینه بهبود شاخص توسعه انسانی داشته است.
در جدیدترین گزارش این سازمان که چندی قبل منتشر شده است ایران در گروه کشورهای High human development یعنی توسعه انسانی بالا دسته بندی شده است. این یعنی جمهوری اسلامی ایران در شاخص های مختلف با وجود تمام فشارهای قدرت های بزرگ توانسته است بالاتر از کشورهایی چون ترکیه، چین، هند، مکزیک و برزیل که محدودیت های ایران را نیز نداشته اند، قرار بگیرد.
میانگین سرعت رشد توسعه انسانی ایران در سالهای پس از انقلاب دو برابر میانگین سرعت رشد کشورهای هم تراز خود بوده است. ایران در این سیر تکاملی موفق شد در سال ۲۰۰۹ (۱۳۸۸) از جمع کشور های دارای توسعه انسانی متوسط فراتر رفته و به جرگه کشورهای دارای توسعه انسانی بالا وارد شود.
هم اکنون نیز در میان این چهل کشور، ایران معدلش از معدل این کشورها فراتر رفته و به سمت گروه کشورهای دارای توسعه انسانی بسیار بالا که بالاترین جایگاه است، نزدیک می شود. امروز ایران از نظر شاخص توسعه انسانی سازمان ملل در مقامی فراتر از چین، هند، ترکیه، آفریقای جنوبی، اندونزی و برزیل قرار گرفته است.
در گزارش سال ۲۰۱۳ این سازمان، تاکید شده است که کشور ایران پس از کره جنوبی، بیشترین سرعت رشد HDI را در سال های ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۲ داشته است.
در قسمت های بعدی به مولفه ها و مستندات بیشتری در خصوص پیشرفت های ممتاز کشور ایران در این شاخص می پردازیم.
