به گزارش مسیر اقتصاد خردی و تقطیع اراضی کشاورزی و ساختار مالکیت پراکنده، به کاهش بهره‌وری تولید و تبدیل مزارع تجاری به مزارع کوچک منجر می‌شود که نتیجه آن، رها شدن یا تغییر کاربری اراضی کشاورزی و مهاجرت افراد از مناطق روستایی و در نهایت، تهدید امنیت غذایی و خودکفایی است. بند (۳) سیاست‌های کلی نظام در بخش کشاورزی، ابلاغی مقام معظم رهبری مورخ ۱۳۹۲، صراحتا بر «اصلاح ساختار و نظام بهره‌برداری بخش کشاورزی با تشویق کشاورزان به رعایت اندازه‌های فنی- اقتصادی واحدهای تولیدی» تأکید کرده است. قوانین و مقررات دیگری نیز در طول دهه‌های قبل بر ضرورت یکپارچه‌سازی اراضی کشاورزی و جلوگیری از خردی اراضی کشاورزی تأکید کرده‌اند.
متوسط اندازه زمین‌های کشاورزی در ایران، کاهش قابل توجهی داشته است
با این وجود، آخرین آمارهای جهانی قابل مقایسه نشان می‌دهد، متوسط اندازه زمین‌های کشاورزی در ایران، کاهش ۳۳ درصدی را تجربه کرده است که البته به نظر می‌رسد میزان کاهش در سال‌های اخیر بیش از این عدد باشد. برای نمونه طبق اطلاعات طرح حدنگاری استان زنجان، سهم اراضی کشاورزی کمتر از یک هکتار از کل اراضی کشاورزی این استان، در دوره ۱۳۸۲-۱۴۰۰، بیش از ۳۸ برابر رشد داشته است. برعکس، طی همین دوره، سهم اراضی کشاورزی ۵ هکتار و بالاتر از کل اراضی کشاورزی این استان، کاهش ۶۴.۳ درصدی را طی دوره مذکور تجربه کرده است.
این در حالی است که در بسیاری از کشورها به دلیل اعمال سیاست‌ها و برنامه‌های یکپارچه‌سازی اراضی کشاورزی، متوسط اندازه زمین‌های کشاورزی، چندین برابر افزایش پیدا کرده است. مساحت کل اراضی کشاورزی و میانگین اندازه مزرعه ایران و کشورهای منتخب در جدول زیر آورده شده است.
سه راهبرد عمده برای یکپارچه‌سازی اراضی براساس تجارب دنیا
از دهه ۱۹۸۰، طرح‌های یکپارچه‌سازی اراضی کشاورزی به تدریج در بیشتر کشورها اجرایی شده است. جالب اینکه طرح‌های مذکور در کنار تجمیع اراضی و تحقق حد فنی و زمینه کاربست فناوری در آنها، در عین حال، اهداف دیگری هم در زمینه حمایت از پروژه‌های توسعه روستایی، بازسازی طبیعت، حفاظت از محیط زیست، منابع آبی و زیرساخت‌ها دنبال کرده‌اند .
به طور کلی در جهان، سه راهبرد عمده برای یکپارچه‌سازی اراضی اعمال می‌شود : «داوطلبانه»، «اجباری» و «تا حدودی داوطلبانه». بسیاری از کشورهای پیشرفته در حوزه کشاورزی، اقدام به تدوین برنامه ملی یکپارچه‌سازی اراضی کشاورزی کرده‌اند. حداقل پنج مرحله قبل از تدوین و اجرای یک برنامه ملی یکپارچه‌سازی وجود دارد.
مرحله اول، گنجاندن پروژه یکپارچه‌سازی به عنوان ابزار مدیریت زمین در سیاست‌های کلی زمین؛ مرحله دوم، تصویب یک چارچوب قانونی برای یکپارچه‌سازی زمین؛ مرحله سوم، تأسیس یک نهاد (آژانس) برای اجرای یکپارچه‌سازی زمین؛ مرحله چهارم، تأمین بودجه تضمین شده به صورت سالانه برای آژانس؛ مرحله پنجم، توسعه ظرفیت فنی و اداری برای اجرای پروژه‌های یکپارچه‌سازی زمین.
ایران وضعیت مناسبی را در مورد مدیریت اراضی کشاورزی تجربه نمی‌کند
همچنین برای مقابله با خرد شدن اراضی، سیاستی تحت عنوان «بانکداری زمین» معرفی شده است که به مفهوم تملک ساختاری و مدیریت موقت زمین در مناطق روستایی توسط یک نهاد (دولتی/غیردولتی)، با هدف یکپارچه‌سازی و توزیع مجدد و یا اجاره دادن آنها به افراد بهره‌ور و داوطلب سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی است.
در واقع در قالب این سیاست، زمین از مالکان خصوصی که قصد ترک بخش کشاورزی را دارند خریداری می‌شود و سپس بانک زمین معمولا پس از یکپارچه‌سازی، اراضی را با قیمت مناسب، به کشاورزان مجاور، متخصصان و سایر اشخاص واجد صلاحیت فروخته یا اجاره می‌دهد. تجارب جهانی نشان می‌دهد اجرای موفقیت‌آمیز پروژه‌های یکپارچه‌سازی اراضی کشاورزی، بدون بانکداری زمین به سختی امکان‌پذیر خواهد بود.
برخلاف تجارب جهانی مورد بررسی و سرمایه‌گذاری‌های کلان کشورها در این زمینه، کشور ایران وضعیت مناسبی را در مورد مدیریت اراضی کشاورزی تجربه نمی‌کند. اراضی کشاورزی کشور در نتیجه اجرای قانون اصلاحات ارضی و اجرای نامناسب ضوابط ارث‌بری، دچار خردی و تقطیع شده و از حد فنی در بسیاری از موارد خارج شده است. از این رو اتخاذ اقدامات عاجل و تحولی، لازمه تضمین استقلال اقتصادی و همه‌جانبه کشور است. بنابراین بازنگری در سازوکار اجرایی ارث باید در دستور کار قرار گیرد.
پیشنهادها و راهبردهای ارتقاء و تسریع یکپارچه‌سازی اراضی کشاورزی در ایران
از نظر مبانی، توجه به قاعده فقهی «لاضرر و لا ضرار» از زوایه ضرورت جلوگیری از ضرر عمومی به جامعه، به دلیل از بین رفتن زیرساخت‌های تولید غذای کشور می‌تواند راهگشا باشد. همچنین با توجه به اینکه روند کنونی تقطیع اراضی کشاورزی به اخلال در نظام تولید غذا و معاش و تغذیه کشور و آسیب دیدن سلامت مردم منجر خواهد شد؛ حکومت اسلامی مطابق آیه ۲۰۵ سوره مبارکه بقره، وظیفه جلوگیری از هلاک حرث و نسل را برعهده دارد.
اعطای زمین به یکی از وراث علاقه‌مند به کار کشاورزی و پرداخت حقوق سایر ورثه توسط وی و یا سهم‌بری سایر ورثه از محصول، فروش به صورت یکپارچه به شخص ثالث و اجاره بلندمدت (حداقل پنج‌ساله) به اشخاص واجد صلاحیت، از گزینه‌های اولیه محسوب می‌شوند. سایر پیشنهادها و راهبردهای ارتقاء و تسریع یکپارچه‌سازی اراضی کشاورزی در ایران به شرح زیر است:
- مهار سوداگری اراضی کشاورزی از طریق اخذ مالیات و سلب رسمیت اسناد عادی با رعایت ملاحظات مربوطه؛
- بازنگری در مقررات موجود و تدوین دستورالعمل جامع یکپارچه سازی اراضی کشاورزی؛
- اختصاص ردیف بودجه به امر یکپارچه سازی اراضی کشاورزی، در قالب یک برنامه مستقل که مشتمل بر طرح های تجهیز و نوسازی، طراحی الگوی کشت و استقرار زنجیره ارزش باشد؛
- در نظر گرفتن اهداف چندجانبه در برنامه‌های یکپارچه‌سازی اراضی کشاورزی؛
- ظرفیت‌سازی اداری-نهادی و تدوین راهبرد ملی یکپارچه‌سازی اراضی کشاورزی؛
- ایجاد هماهنگی بین برنامه‌های یکپارچه‌سازی اراضی و ضوابط طرح‌های آمایش سرزمین و ضرورت همزمانی کاداستر و یکپارچه‌سازی اراضی؛
- ارزیابی صحیح اراضی و توجه همزمان به کیفیت و کمیت اراضی اشخاص، در تعیین میزان مالکیت ایشان پس از یکپارچه‌سازی؛
- توسعه بانکداری زمین و اعطای وام به کشاورزان، برای خرید اراضی کشاورزی مجاور رها شده؛
- تدوین پرتفوی طرح‌های اصلاح ساختار اراضی کشاورزی مشتمل بر تبادل قطعات و تخصیص مجدد اراضی، یکجاکشتی، مدیریت یکپارچه تولید با حفظ مرزهای قطعات و تجمیع و ایجاد یکپارچگی در قطعات؛
- توجه جدی به آموزش و ترویج یکپارچه‌سازی با تأکید بر استفاده از ظرفیت شرکت‌های صاحب صلاحیت؛
- ارائه تضامین رسمی از سوی مجریان طرح‌های یکپارچه‌سازی به مالکان، مبنی بر اینکه درآمد و کیفیت اراضی ایشان پس از اجرا کاهش نیافته و طبق زمان‌بندی تعیین شده تحویل خواهد شد.
منبع: گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، شماره مسلسل: ۱۸۶۱۸
انتهای پیام/ کشاورزی
