مسیر اقتصاد/ با یک نگاه جغرافیایی می‌توان تجارت منطقه ای ایران را به تجارت با کشورهایی اطلاق کرد که در شعاع «حوزه همسایگی ایران» در منطقه جنوب غرب آسیا واقع شده‌اند. این کشورها در چند گروه شامل ۱۵ کشور همسایه، کشورهای محور مقاومت، کشورهای مستقل هم‌سود (CIS) و کشور هند دسته بندی شده و ۲۴ کشور (شامل کشورهای عراق، افغانستان، پاکستان، ترکیه، آذربایجان، ارمنستان، قزاقستان، ترکمنستان، روسیه، عمان، امارات، قطر، بحرین، عربستان، کویت، لبنان، سوریه، یمن، بلاروس، قرقیزستان، ازبکستان، تاجیکستان، گرجستان و هند) را تشکیل می‌دهند.
با وجود بازار گسترده و قابل دستیابی در بسیاری از این کشورها، آمارها نشان می‌دهد عمده تجارت و صادرات منطقه ای ایران در ۱۰ سال گذشته (۱۳۹۰ تا ۱۳۹۹) به تعداد کمی از کشورهای این حوزه محدود بوده است.
تنها ۵ کشور مقصد ۸۳ درصد صادرات منطقه ای ایران
۵ کشور عراق، امارات، ترکیه، هند و افغانستان عمده‌ترین مقاصد صادراتی کالای غیرنفتی در بین کشورهای منطقه را در طول دهه گذشته تشکیل می‌دهند. صادرات ایران به این کشورهای ۵ گانه به طور متوسط سالانع بیش از ۱ میلیارد دلار بوده و بیش از ۸۳ درصد مجموع صادرات منطقه‌ای کشور (۲۰۰ میلیارد دلار از ۲۳۹ میلیارد دلار مجموع صادرات ایران به کشورهای منطقه طی دهه ۹۰) به مقصد این کشورها انجام شده است.
روند صادرات ایران به کشورهای ۵ گانه مذکور در نمودار زیر مشاهده می‌شود:
همانطور که در نمودار مشاهده می‌شود، تبادلات تجاری کشور با همسایگان همچون امارات و هند به شدت تحت تاثیر وقایع سیاسی و تحریم‌ها قرار گرفته و در سال‌های اخیر با سیر نزولی همراه شده است. این در حالی است که صادرات به کشور افغانستان از یک ثبات نسبی برخوردار بوده است.
از طرف دیگر صادرات ایران به کشور پاکستان در دهه گذشته به طور متوسط ۳۰۰ میلیون دلار رشد داشته و صادرات به کشور ترکیه از سال ۱۳۹۴ با یک جهش قابل توجه همراه شده است.
۵ مقصد با میانگین بین ۰.۲ تا ۱ میلیارد دلار
گذشته از ۵ کشور پیش‌گفته، وضعیت صادرات به سایر کشورهای منطقه مناسب نیست. در نمودار زیر روند صادرات به سایر کشورهای منطقه که میانگین صادرات سالانه به آنها بیش از ۲۰۰ میلیون دلار بوده نشان داده شده است:
همانطور که در نمودار فوق مشاهده می‌شود، صادرات ایران به کشور عمان در دهه گذشته در اثر تلاش‌های صورت‌گرفته و توافقات ترجیحی به طور متوسط ۳۰۰ میلیون دلار ارتقا داشته است. اما رشد صادرات به روسیه و آذربایجان با وجود تلاش‌ها و توافقات صورت گرفته تنها در حدود ۱۰۰ میلیون دلار بوده است. به این ترتیب روشن است که صرفا انعقاد توافقنامه‌های تجاری موجب رشد قابل توجه صادرات نخواهد بود و شیوه انعقاد توافق و اجرای آن نیز مؤثر است.
از طرفی، وضعیت صادرات به ترکمنستان به دلایل سیاسی با سقوط 500 میلیون دلاری مواجه شده و به نزدیکی ۱۰۰ میلیون دلار رسیده است.
۸ مقصد با میانگین کمتر از ۲۰۰ میلیون دلار
نمودار زیر وضعیت صادرات را به دسته سوم کشورهای منطقه که به طور میانگین سالانه بین ۱۰۰ تا ۲۰۰ میلیون دلار در دهه ۹۰ بوده است مقایسه می‌کند:
طبق نمودار در طول دهه ۹۰ شمسی، صادرات به ارمنستان با یک روند پایدار در حدود ۲۰۰ میلیون دلار و صادرات به قزاقستان، قطر و ازبکستان نیز در حدود ۱۰۰ میلیون دلار افزایش یافته است. درحالیکه صادرات به تاجیکستان به دلایل سیاسی، با کاهش نزدیک به ۲۰۰ میلیون دلاری در دهه گذشته مواجه شده است.
از طرف دیگر صادرات به کویت، سوریه و گرجستان بدون تغییر معناداری ادامه داشته و میانگین صادرات ایران به ۶ کشور باقیمانده در حوزه همسایگی ایران شامل بحرین، عربستان، لبنان، یمن، بلاروس و قرقیزستان، سالانه کمتر از ۱۰۰ میلیون دلار بوده و پایین تر از حد انتظار است.
غفلت از ظرفیت تجارت با بسیاری از کشورهای منطقه
بررسی آمار تبادلات تجاری ایران با کشورهای منطقه در ۱۰ سال گذشته نشان می‌دهد بسیاری از ظرفیت‌های منطقه ای از نظر شرکای تجاری و همچنین از نظر کالای مورد تجارت، مغفول واقع شده است. صادرات ایران به کشورهای همسایه به جز دو کشور عراق و افغانستان، سهم قابل توجهی از بازار وارداتی آن کشور ندارد. همچنین افزایش سهم ایران از بازارهای روسیه، ارمنستان و قزاقستان مبتنی بر توافقات اتحادیه اوراسیا، و افزایش سهم ایران از بازار سوریه، ترکیه و عمان مبتنی بر توافقات تجارت ترجیحی اقدامی قابل دستیابی و مورد انتظار است.
از بین کشورهایی که مقاصد اصلی صادراتی را تشکیل داده‌اند، روابط تجاری ایران با امارات، ترکیه و هند در هر دو جهت صادرات و واردات قابل توجه بوده است. به همین دلیل می‌توان از ظرفیت‌های تجارت دوجانبه، پیمان پولی و الگوهای تهاتری استفاده کرد. این الگوی وابستگی متقابل در رابطه با بسیاری از کشورهای دیگر منطقه که صادرات به آنها مورد غفلت واقع شده، قابل استفاده است. به عنوان مثال کشورهای ازبکستان، تاجیکستان و قرقیزستان سرشار از معادن طلا، فلزهای رنگی و سنگ‌های زینتی هستند. از آنجا که این کشورها از منابع نفتی محروم هستند، می‌توان از ظرفیت تهاتر فراورده‌های نفتی با منابع قیمتی این کشورها در جهت منافع دو طرف بهره برد.
پینوشت:
مأخذ آمار: گمرک جمهوری اسلامی ایران، مرکز تجارت جهانی (ITC)
انتهای پیام/ تجارت و دیپلماسی
