مسیر اقتصاد/ امروزه شاخص تولید ناخالص داخلی موسوم به GDP، به رغم کاستی‌هایی که دارد، مهمترین معیار در رتبه بندی قدرت اقتصادی کشورها در جهان محسوب می‌شود. محاسبه GDP اساسا توسط نهادهای داخلی هر کشوری انجام می‌شود و به طور مثال در ایران بانک مرکزی و مرکز آمار، سالانه این شاخص را محاسبه و گزارش می‌کنند. اما برای مقایسه کشورها در سطح جهان، نهادهای متعددی همچون بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول، پس از بررسی آمارهای هر کشور، اقدام به انتشار لیست رتبه بندی شده کشورهای جهان در شاخص GDP می‌نمایند.
«نرخ دلار» مهمترین عامل در مقایسه میزان تولید ناخالص داخلی کشورها
شاخص تولید ناخالص داخلی هر کشور ابتدا بر اساس واحد پولی همان کشور محاسبه و گزارش می‌گردد. به طور مثال بانک مرکزی ایران شاخص GDP را بر اساس ریال گزارش می‌کند؛ در کشورهای اروپایی این شاخص برحسب یورو اعلام می‌شود؛ هند به روپیه، چین به یوآن، ژاپن به ین و آمریکا نیز این شاخص را برحسب دلار گزارش می‌کند.
اما برای مقایسه آمار تولید ناخالص داخلی کشورها، به عنوان شاخص قدرت اقتصادی، لازم است ابتدا تمامی آن‌ها بر اساس یک واحد پولی گزارش شوند. تبدیل میزان GDP کشورها از واحد پول ملی هر کشور به دلار، از سوی نهادهای گزارش دهنده انجام می‌شود. صندوق بین‌المللی پول یا بانک جهانی برای گزارش رتبه بندی کشورها بر اساس شاخص GDP، ابتدا میزان این شاخص را از مراکز آماردهی داخلی کشورها دریافت می‌کنند و بعد از راستی آزمایی، آن را بر نرخ دلار در آن کشور تقسیم می‌کنند تا شاخص GDP آن کشور بر حسب دلار محاسبه گردد.
از این رو نرخ دلار در کشورها اهمیتی ویژه در رتبه بندی بر اساس شاخص GDP دارد؛ هرچه نرخ دلار در یک کشور بالاتر برود، مقدار دلاری GDP آن کشور پایین می‌آید و هرچه پول ملی نسبت به دلار تقویت گردد، مقدار دلاری GDP آن کشور نیز بالاتر میرود.
«GDP اسمی» یا «GDP برابری قدرت خرید»
برای محاسبه دلاری میزان تولید ناخالص داخلی کشورها، اساسا دو روش متفاوت در دستورکار قرار می‌گیرد. در روش اول، برای تبدیل شاخص به مقدار دلاری، از نرخ اسمی دلار که در بازار کشورها بین مردم مبادله می‌گردد، استفاده می‌شود؛ حاصل این روش شاخص «GDP اسمی» است که عملا این شاخص برای مقایسه قدرت اقتصادی کشورها مورد استفاده قرار می‌گیرد.
در روش دوم به جای نرخ اسمی دلار، «نرخ برابری قدرت خرید دلار» مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این روش اینکه دلار در بازار کشورها با چه قیمتی مبادله می‌شود، ملاک نیست؛ بلکه مقایسه قدرت خرید دلار در بازار آمریکا با قدرت خرید پول ملی هر کشور در بازار داخلی، نرخ دلار را تعیین می‌کند. حاصل این روش نیز شاخص «GDP برابری قدرت خرید» است که در محاسبه قدرت خرید سرانه مردم کاربرد دارد.
به طور مثال درخصوص ایران، برای محاسبه GDP اسمی در سال جاری باید نرخ حدود ۲۵ تا ۲۶ هزار تومان برای هر دلار در نظر گرفته شود. اما برای محاسبه GDP برابری قدرت خرید، هر دلار در حدود ۵ تا ۶ هزار تومان در نظر گرفته می‌شود؛ چراکه هر دلار در بازار آمریکا، تنها به اندازه ۵ تا ۶ هزار تومان در بازار ایران قدرت خرید دارد. به این معنی که هرمیزان کالا و خدمات که در ایران با ۵ تا ۶ هزار تومان قابل خرید است، همان میزان کالا و خدمات به طور میانگین با یک دلار در بازار آمریکا قابل خرید است.
استفاده از دلار غیر بازاری در آمار ایران از سوی IMF و بانک جهانی
با وجود این نگاهی به آمار منتشر شده از سوی صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی درخصوص آمار تولید ناخالص داخلی اسمی ایران در سال‌های ۲۰۱۸، ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ میلادی، حاکی از آن است که در این سال‌ها، با وجود جهش نرخ ارز در بازار آزاد، همچنان نرخی در حدود ۴ تا ۵ هزار تومان مبنای محاسبه GDP اسمی قرار گرفته بود. چنین اقدامی موجب شده بود میزان GDP اسمی ایران در گزارش‌ها، درحدود ۴ تا ۵ برابر میزان واقعی آن گزارش شود.
به طور طبیعی کشوری که با سقوط آزاد ارزش پول ملی مواجه شود، در رتبه بندی شاخص GDP اسمی به شدت نزول می‌کند؛ اما در سه سال اخیر به دلیل اینکه نهادهایی همچون صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی، آمار ایران را بر اساس نرخ دلار ترجیحی گزارش می‌کردند، رتبه ایران کاهش جدی نداشت.
چرا بانک جهانی به یکباره GDP ایران را ۶۰ درصد کاهش داد؟
درحالیکه در گزارش اخیر بانک جهانی، GDP اسمی ایران به یکباره ۶۰ درصد کاهش یافته و رتبه ایران از ۲۶ به ۵۱ جهان تنزل یافته است. تا پیش از این بانک جهانی در گزارش‌های رسمی خود GDP اسمی ایران در سال ۲۰۲۰ را ۴۹۲ میلیارد دلار گزارش کرده بود؛ ولی به یکباره داده‌های مربوط به ایران با دلار بازاری تعدیل شده و در حال حاضر بانک جهانی GDP اسمی ایران در سال ۲۰۲۰ را رقمی درحدود ۱۹۲ میلیارد دلار گزارش کرده است.[۱]
لازم به ذکر است بانک جهانی آمار GDP اسمی ایران در سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۱۸ را نیز تغییر داده و متناسب با نرخ اسمی دلار در بازار ایران کاهش داده است. همچنین انتظار میرود به زودی دیگر نهادهای آماردهی همچون صندوق بین‌المللی پول نیز رویه بانک جهانی را درپیش بگیرند و GDP اسمی ایران را نزدیک به ۶۰ تا ۷۰ درصد کاهش دهند. درحال حاضر در آمارهای صندوق بین‌المللی پول، GDP اسمی ایران برای سال ۲۰۲۰، نزدیک به ۶۸۳ میلیارد دلار گزارش شده است و ایران در رتبه ۲۲ جهان قرار دارد.[۲]
نکته دیگر اینکه «GDP برابری قدرت خرید» ایران بر اساس آمارهای بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول، در سال ۲۰۲۰ میلادی بیش از ۱۱۰۰ میلیارد دلار گزارش شده است و ایران در این شاخص در رتبه ۲۳ دنیا قرار دارد. افزایش یا کاهش نرخ اسمی دلار در بازار هیچ تاثیری در رتبه بندی کشورها بر اساس شاخص GDP برابری قدرت خرید ندارد و انتظار میرود در این رتبه بندی، ایران تا سال‌ها رتبه‌ای در حدود ۲۰ تا ۲۵ را حفظ نماید.
استفاده سیاسی از آمارهای جهانی؟
شاخص GDP اسمی معیار کاملی برای رتبه بندی کشورها از نظر قدرت اقتصادی محسوب نمی‌شود و انتقادات متعددی از سوی کارشناسان و مقامات سیاسی بسیاری از کشورها به آن وارد شده است. اما در عین حال بالا و پایین رفتن رتبه کشورها در این شاخص می‌تواند اثراتی در سطح رسانه‌ها ایجاد کند و عواقبی برای دولت‌ها درپی داشته باشد.
استفاده سیاسی از این شاخص و دیگر شاخص‌های جهانی برای بالاتر بردن دولت‌های همسو و پایین آوردن دولت‌های غیرهمسو، از سوی نهادهای به اصطلاح جهانی پرسابقه است. اواخر سال گذشته مسیر اقتصاد هشدار داده بود که با تغییر دولت در ایران و روی کار آمدن دولتی غیرهمسو با سیاست‌های کلی کشورهای غربی، نهادهای بین‌المللی به سرعت دست به کار خواهند شد و با اعمال نرخ آزاد دلار در محاسبه GDP اسمی ایران، رتبه کشور را به شدت کاهش خواهند داد.
چنین اقدامی از سوی نهادهای جهانی، بارها در دیگر رتبه بندی ها همچون شاخص‌های کسب و کار، حکمرانی و توسعه پایدار، مشاهده شده است.
پینوشت:
انتهای پیام/ حکمرانی
حالا واقعا الان رتبه ایران در اقتصاد جهان ۵۱ شده؟ یعنی اینقدر در این ۸ سال ضعیف عمل کردیم؟
از نظر GDP اسمی بله؛ این اتفاق در ۴ سال اخیر افتاده و متاسفانه سقوط ارزش پول ملی این بلا رو سرمون آورده؛ اما از نظر تولید واقعی اقتصادی که با «GDP برابری قدرت خرید» محاسبه میشه، درحال حاضر حدود ۲۲ تا ۲۵ دنیا هستیم و افت زیاد نبوده؛ چون این شاخص به نرخ اسمی دلار وابسته نیست.