مسیر اقتصاد/ عدالت مالیاتی یکی از پیچیده و اصلی‌ترین شاخصه‌های یک نظام مالیاتی کارآمد است. تعاریف زیادی برای عدالت مالیاتی ارائه شده است و اختلاف نظرهای اساسی درباره آن وجود دارد. اما نگاه به سیر تاریخی و پیشینه این مفهوم نشان می‌دهد امام علی علیه السلام از دیرباز در پی تحقق این مفهوم در جامعه اسلامی بوده است.
مالیات در دیدگاه امام علی (علیه‌السلام)
امام علی(علیه‌السلام) نخستين نظريه‌پرداز سياسی در تاريخ انديشه سياسی بشری است كه تفكر عدالت مالياتی را مطرح فرموده و برقراری آن را وظيفه دولت دانسته و آن را در تأمين نيازهای اساسی تمامی شهروندان ضروری شمرده‌اند.
ایشان در مورد اخذ مالیات در نامه ۵۳ نهج البلاغه فرموده اند:
امر مردم جز با سپاهیان استوار نمی‌شود و پایداری سپاهیان جز به خراج و مالیات رعیت انجام نمی‌گیرد که با آن برای جهاد با دشمن تقویت می‌شوند و برای اصلاح امور خویش به آن تکیه و نیازهای خود را برطرف می‌کنند.
عدالت مالیاتی از دیدگاه امام علی (علیه‌السلام)
امام علی(علیه‌السلام) در تعيين مقدار ماليات‌ها و راهكارهای وصول ماليات بسيار دقت می‌كردند كه در حق هيچ يک از شهروندان ظلمی روا نشود. ايشان بارها به مأموران وصول ماليات تذكر می‌دادند كه حد و حدود را رعايت كنند و هيچگاه لوازم و مايحتاج ضروری افراد را به عنوان ماليات از آنها نگيرند. آن حضرت مبنای اخذ ماليات را رضايت همه شهروندان قرار دادند، آنچنان كه همه ماليات دهندگان از پرداخت آن احساس رضايت كنند.
در ادامه به برخی از نکات ایشان درباره اخذ مالیات بیان می‌شود:
- عدالت و پرهیز از ظلم: ایشان ماموران مالیاتی را به ترس از خدا، حتی در آنجا که هیچ گواهی غیر از آن ها و هیچ نماینده ای جز خدا نیست، سفارش می‌کند که با مردم تندخو نباشند و به آن ها دروغ نگویند و با مردم به این دلیل که بر آن ها حکومت دارند، بی اعتنایی نکنند.
- رعایت اصول اخلاقی در برخورد با مودیان: در آیین نامه هایی که امام به ماموران گردآوری مالیات نوشته اند، همواره بر رعایت نکاتی چون جلب رضایت مودیان و عدم اجحاف بر آنان و خوشرویی و ملاطفت با آنان تاکید شده است.
- تخفیف به مالیات دهندگان در شرایط سخت: امام به ماموران مالیاتی سفارش می‌کند: اگر مردم از سنگینی مالیات یا آفت‌زدگی یا خشکسالی شکایت کردند در گرفتن مالیات تا جایی که بعضی امورشان سامان یابد تخفیف بدهید.
- پرهیز از فروش اموال مردم برای پرداخت مالیات: در نامه ۵۱ نهج البلاغه بیان شده است که مبادا یهود یا نصرانی یا مسلمان را به سبب درهمی از خراج مورد ضرب و شتم قرار دهی یا چارپایی را که وسیله کار مردم است برای درهمی از خراج بفروشی. همانا ما امر شده‌ایم که از مردم چیزی افزون تر نگیریم.
- تقویت انگیره های ایمانی: امیرالمومنین با بیان پاداش آخرتی و برکات دنیایی زکات به عنوان نوعی از مالیات، مسلمانان را به پرداخت داوطلبانه آن تشویق می‌کردند و می‌فرمایند مالیات‌ها نه تنها چیزی از اموال و دارایی مودیان نمی‌کاهد بلکه بر آن می‌افزاید. از این طریق هزینه گردآوری مالیات و فرار مالیاتی را کاهش می‌دادند.
- برخورد روانی و قانونی با متخلفان مالیاتی: همان طور که کسانی که مالیات خود را می‌پردازند از تشویق های امام بر خوردار می شدند، متخلفان از پرداخت نیز با برخوردهایی روانی و قانونی تنبیه می‌شدند. برای مثال حضرت با بیان جملاتی مانند این که کسی که زکات خود را پرداخت نکند، مسلمان نیست، فشار روانی زیادی بر فرد وارد می‌کردند. زیرا از نظر روانی بدترین تنبیه برای متخلفان این بود که مردم در مسلمان بودن آن ها تردیدکنند.[۱]
عدالت در مصرف مالیات از دیدگاه امام علی (ع)
امام علی(ع) پس از گردآوری ماليات، براي مصرف كردن آن نيز تمامي جوانب را می‌سنجيدند تا ماليات گردآوری شـده در همه امور اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سياسی مورد نياز و در نتيجه درجهت آبادانی و پيشرفت تمامی آحاد جامعه صرف شـود. نکته قابل تامل این است که امام علی (ع) مالیات هرمنطقه را در همان جا با توجه به شرایط و نیاز مردم مصرف می‌کردند و در صورتی که مالیات ها اضافه می آمد، آن را به مرکز حکومت می‌فرستاد.[۲]
برای مثال آن حضرت از این منابع برای رسیدگی به فقرا و مساکین، ارشاد و تبلیغات دینی و سرمایه گذاری در امور زیربنایی و… استفاده می‌کردند. در همین راستا ایشان در نامه خود به مالک اشتر می‌فرمایند: کوششت در آبادی زمین بیش از کوشش در گردآوری خراج باشد. زیرا خراج جز با آبادانی به دست نمی‌آید و آن کس که بخواهد مالیات را بدون عمران و آبادانی بطلبد، شهرها را خراب و بندگان خدا را نابود می‌کند و حکومتش بیش از مدت کوتاهی دوام نخواهد داشت.
پینوشت:
[۱] و [۲] بررسی فرایند عدالت مالیاتی در نهج البلاغه، سهراب مروتی (۱۳۹۲)
انتهای پیام/ دولت و حاکمیت
