مسیر اقتصاد/ یکپارچگی منطقه‌ای اقتصاد به کمک منطقه‌گرایی روشی است که در طی آن کشورهای واقع در یک منطقه جغرافیایی با توجه به نقاط مشترک خود، جهت حذف یا کاهش موانع پیش روی جریان تجارت اعم از کالا، سرمایه یا نیروی انسانی همکاری می‌کنند. شکل‌گیری اتحادیه اقتصادی منطقه‌ای در چارچوب مفهوم منطقه‌گرایی و اصل مزیت نسبی در اقتصاد قابل تحلیل است.
نقش «اتحادیه اقتصادی منطقه‌ای» در توسعه تجارت و رونق تولید
در گزارش قبل به این موضوع اشاره شد که طی سه دهه گذشته، کشورهای مختلف الگوهای متفاوتی برای همکاری‌های چندجانبه برگزیده‌اند. همکاری منطقه‌ای کشورهای محور مقاومت و غلبه بر چالش‌های گوناگون امنیتی طی سال‌های گذشته، سبب شده است که بسیاری از سیاستمداران و کارشناسان داخلی و خارجی، ضرورت افزایش تعاملات و تبادلات تجاری و اقتصادی این کشورها با یکدیگر را مورد تاکید قرار دهند. تشکیل اتحادیه کشورهای محور مقاومت با طراحی مدلی بهینه می‌تواند سطح همکاری و ارتباط این کشورها با یکدیگر را بیش از پیش ارتقا بخشد.
هدف دولت‌ها از یکپارچگی اقتصادی نه‌تنها افزایش تجارت و سرمایه‌گذاری‌های فرامرزی، بلکه افزایش استانداردهای زندگی مردم را نیز شامل می‌شود. علاوه بر این مواردی نظیر حفظ حقوق مالکیت معنوی، حفظ محیط زیست، تقویت پیوندهای سیاسی و حتی تشکیل اتحادیه‌های سیاسی از اهداف دیگر منطقه‌گرایی اقتصادی به‌شمار می‌رود.
در منطقه‌گرایی به کمک جریان تجارت آزاد منطقه‌ای، کشورها این امکان را خواهند داشت که به سوی تخصصی‌شدن و افزایش بهره‌وری حرکت کنند. به عبارت دیگر هر کشور براساس شایستگی و امکانات خود و دیگر کشورها در تولید یک یا چند کالا متخصص و کاراتر می‌شود و می‌تواند آن کالا را در ازای دریافت نیازهایش با دیگر کشورها مبادله کند.
یکپارچگی منطقه‌ای در اقتصاد
پس از جنگ جهانی دوم و در دهه ۴۰ میلادی، اتحادهای منطقه‌ای اقتصادی به‌تدریج شروع به شکل‌گیری کردند که در مورد اتحادیه اروپا این جریان الهام‌گرفته از فضای دوقطبی به وجود آمده میان شرق و غرب بود. نتیجه این جریان در سراسر جهان، ظهور اتحادیه‌های منطقه‌ای کوچک و بزرگ میان بالغ بر ۲۰۰ کشور بوده است.
شکل‌های مختلف یکپارچگی اقتصادی
بلوک های تجاری در شیوه و کارکرد تفاوت‌های بسیاری با یکدیگر دارند. ۵ مرحله بالقوه در شکل‌گیری این بلوک‌ها به ترتیبِ افزایش میزان یکپارچگی اقتصادی، به شرح زیر است [۱] :
۱- منطقه آزاد تجاری: منطقه آزاد تجاری نوعی از یکپارچگی اقتصادی است که طی آن کشورهای عضو تلاش می‌کنند تا تمامی موانع تجاری میان خود نظیر تعرفه‌ها، سهمیه و سایر موانع غیرتعرفه‌ای را از میان بردارند.
۲- اتحادیه گمرکی: اتحادیه گمرگی حذف موانع تجاری در درون اتحادیه را با طرح سیاست‌های یکپارچه تجاری در مقابل کشورهای غیرعضو تلفيق کرده است. بر این اساس؛ یک کشور غیر عضو تعرفه‌ای یکسان برای صادرات به تمام اعضای یک اتحادیه گمرکی پرداخت می‌کند. بدین ترتیب اتحادیه گمرکی نوعی از یکپارچگی منطقه‌ای اقتصادی است که در آن کشورها تمامی موانع تجاری را میان خود بر می‌دارند و یک سیاست تجاری یکپارچه را در مقابل کشورهای غیر عضو اتخاذ می‌کنند. از آنجا که اعضا در مقابل کشورهای غیرعضو سیاست‌های یکسانی دارند، از انحرافات تجاری نیز جلوگیری می‌شود.
۳- بازار مشترک: مرحله بعدی در راه رسیدن به یکپارچگی اقتصادی، بازار مشترک است که در آن مانند اتحادیه گمرکی اعضا موانع تجاری را برای یکدیگر حذف نموده و سیاست‌های تجاری منسجمی را در مقابل دیگر کشورها اتخاذ می‌کنند، اما در یک مرحله بالاتر کشورهای عضو موانع رشد تولید در میان اعضا را هم برطرف می‌کنند که از آن جمله می‌توان به تسهیل جابه‌جایی نیروی کار، سرمایه و فناوری اشاره کرد.
به این ترتیب نیروی کار ممکن است از یک کشور به کشور دیگر انتقال یابد و شرکت‌های یک کشورِ عضو سرمایه و خط تولید و فناوری خود را به کشورِ عضو دیگر انتقال دهند. این موضوع سبب افزایش بهره‌وری اقتصادی در اتحادیه می‌شود؛ زیرا عوامل تولید آزادانه به جایی منتقل می‌شوند که بیشترین بهره‌وری را داشته باشند.
۴- اتحادیه اقتصادی: اتحادیه اقتصادی به معنی یکپارچگی اقتصادی کامل دو یا چند کشور است. در اتحادیه اقتصادی علاوه بر حذف موانع تجاری و اتخاذ سیاست‌های تجاری یکپارچه در مقابل کشورهای غیر عضو و نیز حذف محدودیت‌ها برای جابه جایی عوامل تولید میان اعضا، اتحادیه اقتصادی از اعضا می‌خواهد که سیاست‌های یکپارچه و هماهنگ اقتصادی (سیاست‌های پولی، مالی، مالیاتی، و برنامه‌های رفاه اجتماعی) نیز داشته باشند تا اقتصاد آنها به یک وجود واحد تبدیل شود.
۵- اتحادیه سیاسی: در چارچوب اتحادیه سیاسی کشورهای عضو علاوه بر سیاست‌های اقتصادی، خط مشی و سیستم سیاسی خود را نیز یکپارچه و هماهنگ می‌کنند. اتحادیه سیاسی یعنی اتحاد سیاسی علاوه بر اتحاد اقتصادی، تا جایی که آنها را در عمل تبدیل به یک کشور کند. مثال این موضوع اتحاد ۱۳ کولونی جدا بود که بر طبق اعلامیه استقلال به ایجاد یک کشور مستقل بنام ایالات متحده آمریکا منجر شد.
اتحادیه اقتصادی منطقه‌ای رویکرد کشورهای جهان
در جدول زیر برخی از مهمترین اتحادیه‌ها یا بلوک‌های تجاری/ اقتصادی جهان به‌صورت فهرست‌وار قید شده اند.
با نگاهی اجمالی به این جدول می‌توان دریافت که تقریبا در تمامی نقاط جهان اتحادهای سیاسی-اقتصادی همگنی در سطوح مختلف شکل گرفته‌اند که طی آن کشورهای همسود، فارغ از ابعاد و اندازه، به شبکه‌سازی با یکدیگر پرداخته‌اند. منظور از کشورهای همسود مجموعه‌ای از کشورهاست که به دلایل اقتصادی، سیاسی، مذهبی، قرابت جغرافیایی و سایر موارد، نفع خود را در منطقه‌گرایی و جمع‌شدن می‌بینند.
پی‌نوشت:
[۱] نقل و بازنویسی از کتاب جامع بازرگانی بین‌الملل، انتشارات دانشگاه تهران
انتهای پیام/ اقتصاد بین‌الملل
