مسیر اقتصاد/ در یادداشت قبل برخی از ویژگیهای بازار غیررسمی ارز که موجب جذابیت این بازار برای انجام معاملات غیرقانونی و غیرحقیقی میشود، تشریح شد و مهمترین عوامل نوسان نرخ در این بازار مورد بررسی قرار گرفت. همچنین توضیح داده شد که بازار غیررسمی ارز به بستر اصلی نوسان و جهش نرخ ارز تبدیل شده و بهمنظور ایجاد ثبات در بازار ارز، لازم است بانک مرکزی به سمت اصلاح و کوچکسازی بازار غیررسمی حرکت کند. اما پس از تحلیل و بررسی بستر اصلی نوسان و جهش نرخ ارز، سؤال مهمی که مطرح میشود، این است که این جهش چگونه و با چه سازوکاری ایجاد میشود؟ بررسی مفهوم و ابعاد «شوکهای ارزی» میتواند پاسخ به این سؤال را مشخص کند. در این یادداشت ضمن ارائه تعریف «شوکهای ارزی»، انواع آن ناظر بر اقتصاد ایران مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
کوچکسازی بازار غیررسمی ارز جهت کاهش انتظارات تورمی
پیش از پرداختن به مفهوم «شوک ارزی» لازم است تعریفی از مفهوم «شوک اقتصادی» ارائه شود. شوک یا تکانه اقتصادی به رویدادها یا تغییرات ناگهانی و غیرمنتظرهای در اقتصاد گفته میشود که میتوانند تأثیرات چشمگیری بر متغیرهای کلان اقتصادی مانند تولید ناخالص داخلی (GDP)، تورم، نرخ بهره، بیکاری و نرخ ارز داشته باشند. این تکانهها میتوانند مثبت یا منفی باشند و از منابع مختلفی مانند سیاستهای مالی و پولی، تغییرات در قیمت کالاها و خدمات یا رویدادهای طبیعی و سیاسی ناشی شوند.
تکانههای اقتصادی معمولاً به دو دسته تقسیم میشوند:
شوکهای ارزی شامل تحولاتی است که موجب تغییرات شدید و ناگهانی در نرخ ارز میشود و از این جهت التهابات گستردهای در بازار ارز ایجاد میکند. این شوکها معمولاً منشأ داخلی یا خارجی دارند و شامل حوادث اقتصادی و سیاسی مختلفی است که به بیثباتی در بازار ارز دامن میزنند. شوک ارزی صرفاً منجر به افزایش نرخ ارز نمیشود، بلکه حتی کاهش ناگهانی نرخ ارز نیز میتواند تحت تأثیر شوکهای ارزی به وقوع بپیوندد.
شوکهای ارزی از منظر ماهیت و نوع اثرگذاری به دو دسته عمده تقسیم میشوند:
۱- شوک نوع اول
این شوک ناشی از اقدامات، سیاستها و حوادثی است که مستقیماً در جریان مبادلات حقیقی ارز نظیر مبادلات مربوط به صادرات و واردات و جریان سرمایه خارجی اختلال ایجاد میکند. معمولاً شوکهای ارزی پردامنه و طولانی با شوک نوع اول آغاز میشود.
مهمترین نمونههای شوک نوع اول و سازوکار اثرگذاری آنها عبارت است از:
۲- شوک نوع دوم
این شوک بر خلاف شوک نوع اول، مستقیماً ریشه در تحولات حقیقی ندارد و در اثر هیجانات سیاسی و فعالشدن انتظارات تورمی ایجاد میشود، اما میتواند اثرات حقیقی داشته باشد. در صورتیکه تجار، فعالان اقتصادی، معاملهگران ارز و اقشار مختلف مردم در اثر عوامل سیاسی و اقتصادی مختلف، انتظار افزایش قیمت ارز در آینده را داشته باشند، تقاضای ارز در بازار غیررسمی را افزایش میدهند و اوجگیری این تقاضا موجب جهش نرخ ارز میشود. در حالت عکس آن در صورتیکه معاملهگران و دارندگان ارزهای خارجی انتظار کاهش قیمت ارز در آینده را داشته باشند، برای جلوگیری از زیان، اقدام به عرضه و فروش ارز در بازار غیررسمی کرده و موجب کاهش نرخ ارز در این بازار میشوند؛ بنابراین عامل مستقیم بروز شوکهای ارزی نوع دوم، تشدید یا تعدیل انتظارات تورمی و به دنبال آن، افزایش تقاضا یا عرضه غیرحقیقی در بازار غیررسمی ارز است. اگرچه شوک نوع دوم میتواند از هر دو جهت کاهش یا افزایش نرخ ارز اثرگذار باشد، اما تجربه نشان داده در کشورهایی مثل ایران، عمدتاً این شوک از جنس جهش نرخ ارز است.
وقتی انتظارات تورمی فعال میشود و مردم و فعالان اقتصادی انتظار افزایش نرخ در آینده را داشته باشند، از کانالهای زیر اقدام به تقاضای غیرحقیقی در بازار غیررسمی ارز مینمایند:
از آنچه در این یادداشت مطرح شد، چنین نتیجهگیری میشود که «شوکهای ارزی» بهعنوان نقطه مقابل «ثبات نرخ ارز» به دو نوع اول و دوم دستهبندی میشود که هر کدام از آنها از عوامل مختلفی ناشی میشود و دامنه تأثیر متفاوتی دارد. اگرچه هرکدام از شوکهای نوع اول و دوم میتواند بهتنهایی واقع شود، اما تجربه نشان میدهد معمولاً شوکهای ارزی عمیق و پردامنه در اقتصاد ایران بهصورت دومرحلهای به وقوع میپیوندد؛ به این معنا که ابتدا شوک نوع اول در اثر اختلالات تجاری یا سیاستی ایجاد میشود و سپس در اثر فعالشدن انتظارات تورمی ناشی از شوک نوع اول، شوک نوع دوم به بازار ارز وارد میشود که این شوک در حقیقت به تشدید جهش نرخ ارز و افزایش دامنه تغییرات آن میانجامد.
اما اینکه انتظارات چگونه منجر به تشدید جهش نرخ ارز و افزایش قدرت تخریب آن در اقتصاد ایران میشود، موضوعی است که همراه با توضیح مثالهای آن از شوکهای ارزی سالهای اخیر در گزارش بعدی به آن پرداخته خواهد شد.
پی نوشت:
[۱] A self-fulfilling prophecy
انتهای پیام/ پول و بانک