مسیر اقتصاد/ آگاهی از میزان بازدهی نظام مالیاتی ایران شاخص مهمی برای ارزیابی ساختار و عملکرد نظام مالیاتی است. گام اولیه بهبود عملکرد سیاستگذار، ناظر و مجری قوانین و مقررات مالیاتی نیز از این مسیر است. شکاف مالیاتی، نشانگر بازده نظام مالیاتی با وجود قوانین و مقررات فعلی است. این شاخص طی چند سال اخیر به یکی از مهمترین معیارهای بهبود عملکرد نظام مالیاتی در کشورهای با نظام مالیاتی پیشرفته تبدیل شده است.
مقابله با شکاف مالیاتی؛ راهکار اولویتدار افزایش درآمدهای مالیاتی
شکاف مالیاتی بیانگر آن است که درآمد وصولی مالیات تا چه اندازه از ظرفیت بالقوه نظام مالیاتی درآمد کسب میکند. به بیان دیگر با ساختار قانونی مالیاتی حاکم بر اقتصاد، فرار و اجتناب مالیاتی چقدر است و چه میزان درآمد مالیاتی از دست رفته داریم.
شناسایی و بازیابی درآمدهای مالیاتی از دست رفته، نیاز به وضع قانون جدید ندارد و علاوه بر اینکه مقاومت اجتماعی در مقابل آن وجود ندارد، موجب بهبود فرهنگ مالیاتی میشود.
بر اساس گزارش سازمان امور مالیاتی کشور، بررسی روند حجم شکاف مالیاتی در ایران از سال ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۸ نشان میدهد، شکاف مالیاتی از ۶۷ هزار میلیارد تومان به ۹۷ هزار میلیارد تومان رسیده است.
شاخصی گمراه کننده که شکاف مالیاتی ایران را مناسب نشان میدهد
بررسی مقدار مطلق حجم شکاف مالیاتی نمیتواند ملاک ارزیابی قرار گیرد. لذا داده باید استاندارد شده یا اصطلاحا کالیبره شود. مرسوم است که مقایسه روند این شاخص بر اساس سهم آن از تولید ناخالص داخلی انجام گیرد. اما این نسبت به دلایلی نظیر تاثیر حجم تولید ناخالص داخلی بر حجم اقتصاد زیرزمینی ملاک مناسبی برای ارزیابی نیست.
طبق گزارش سازمان مالیاتی کشور «نسبت شکاف مالیاتی به GDP از ۶.۹ درصد در سال ۱۳۹۲ به ۴.۱ درصد در سال ۱۳۹۸ کاهش یافته است که نشانگر عملکرد مناسبی طی این دوره می باشد.»[۱] در حالی که بر اساس مطالعه راژکوفسکی در سال ۲۰۱۵، متوسط شکاف مالیاتی به عنوان درصدی از GDP، در کشورهای عضو اتحادیه اروپا حدود ۷.۷ درصد بوده است.
بر اساس نتایج این مطالعه، در ساال ۲۰۱۵ کشورهای لوکزامبورگ، نیوزلند، کانادا، سوئیس و ایرلند به ترتیب با ۱.۷، ۲ ،۲.۲ ، ۲.۳ و ۲.۲ درصد، کمترین میزان شکاف مالیاتی را در بین کشورهای مورد بررسی، به خود اختصاص دادهاند.
شاخص شکاف مالیاتی نسبت به GDP در سال ۲۰۱۵ (۱۳۹۴) در ایران حدود ۶.۳ درصد بوده است. مقایسه این شاخص با میانگین کشورهای منتخب و بر اساس ادعای سازمان امور مالیاتی کشور نشان میدهد عملکرد نظام مالیاتی در موضوع شکاف مالیاتی، مناسب بوده و قابل دفاع است. اما این شاخص به سبب ایرادی که قبلتر به آن اشاره شد، ناقص است و حقیقت را به درستی بیان نمی کند.
شکاف مالیاتی در ایران ۳ برابر میانگین کشورهای توسعهیافته است
شاخص جایگزین در مقابل نسبت شکاف مالیاتی به GDP شاخصی است که اخیرا کشورهای پیشرو در نظام مالیاتی برای ارزیابی وضعیت نظام مالیاتی خود به سراغ آن رفتهاند. این شاخص نسبت شکاف مالیاتی به کل ظرفیت بالقوه نظام مالیاتی است که ایرادات قبلی را ندارد.
بر اساس این شاخص، میانگین نسبت شکاف مالیاتی به کل ظرفیت بالقوه نظام مالیاتی در دوره ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۸ حدود ۴۴ درصد است. این در حالی است که میانگین این شاخص در سال ۲۰۱۵ در کشورهای اتحادیه اروپا حدود ۱۵.۵ درصد[۲] برآورد شده است.
ادعای غلط سازمان مالیاتی کشور در مقابله با شکاف
مشاهده میشود که در شاخص قبلی (شکاف به تولید ناخالص داخلی) وضعیت ایران از کشورهای منتخب بهتر نمایش داده میشد، اما با انتخاب شاخص مناسب، مشاهده میشود تفاوت فاحشی در عملکرد مقابله با شکاف مالیاتی بین ایران و کشورهای منتخب وجود دارد. لذا غلط بودن ادعای سازمان مالیاتی مبنی بر عملکرد مناسب این سازمان در کاهش شکاف مالیاتی به وضوح مشخص می شود.
اگر سازمان مالیاتی که متولی اصلی جمع درآمدهای مالیاتی در کشور است نسبت به این موضوع درک شفاف و درستی نداشته باشد، ضرورت توجه به این مسئله را درک نکرده و اقدام عاجل و مناسبی انجام نمیدهد.
درک این مسئله با وجود نیاز شدید کشور به درآمدهای پایدار و سالم و از طرفی کاهش فشار بر بخش شفاف و مولد اقتصاد، ضرورت مقابله با شکاف مالیاتی را بهتر نمایان میکند.
راهکارهای متنوع برای کاهش شکاف مالیاتی و افزایش تمکین مالیاتی
راهکارهای کاهش شکاف مالیاتی یا ادبیات مقابل آن یعنی افزایش تمکین مودیان مالیاتی، بحث مفصلی است که باید به صورت جداگانه به آن پرداخت. اما به طور خلاصه میتوان گفت که کشورهای پیشرفته مالیاتی با ارزیابی هر ساله میزان تمکین و شکاف مالیاتی، راهکارهایی جامع نظیر مدیریت ریسک تمکین مودیان، افزایش حسابرسیها و تغییر نحوه حسابرسی، واحدیابی مالیاتی، افزایش جمع آوری اطلاعات، هوشمندسازی و … را در دستور کار خود قرار داده اند.
پینوشت:
[۱] برآورد شکاف مالیاتی در کشور، پاییز ۱۳۹۹، مرکز آموزش، پژوهش و برنامه ریزی مالیاتی، سازمان امور مالیاتی کشور
Richard Murphy, The European Tax Gap, A report for the Socialists and Democrats Group in the[۲] European Parliament, January 2019
انتهای پیام/ مالیات